جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش چهلم)

نویسنده: شکران احمدی

جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش چهلم)

3. حفظ عقل

عقل انسانی از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی است و به‌عنوان اساس تکلیف در شریعت شناخته می‌شود. به همین دلیل، شریعت برای حفاظت آن، تدابیر ایجابی وضع کرده و از عوامل مضر جلوگیری نموده است.

الف: مفهوم حفظ عقل

الله تعالی انسان را آفرید و با اعطای کرامت و امتیازاتی بزرگ، او را از سایر مخلوقات ممتاز گردانید. از مهم‌ترین این امتیازات، عقل و ادراک است که به انسان این توانایی را می‌دهد تا پروردگار خود را عبادت کرده و در بهبود جامعۀ خویش مشارکت فعال داشته باشد.

الله تعالی عاقلان را مخاطب قرار داده و آنان را به انجام وظایف بزرگی مکلف ساخته است که نفع آن به خودشان و اجتماع‌شان بازمی‌گردد. عقل، انسان را از ارتکاب گفتار و کردار قبیح بازمی‌دارد و نعمتی است که خداوند تنها به انسان ارزانی داشته و او را از سایر موجودات زنده متمایز ساخته است.[1]

عقل، مدار تکلیف در شریعت است. چنان‌که عایشه ^{رضی‌الله‌عنها} از پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} روایت کرده است: «رُفَعَ الْقَلَمُ عَنْ ثَلَاثَةِ: عَنِ النَّائِمِ حَتَّى يَسْتَيْقِظَ، وَعَنِ المُبْتَلَى حَتَّى يَبْرَأَ، وَعَنِ الصَّبِي حَتَّى يَكْبُرَ»؛[2] یعنی: «از سه گروه، تکلیف برداشته شده است: از کسی‌که در خواب است تا بیدار گردد، از دیوانه تا وقتی که عقل خود را باز یابد و از کودک تا زمانی‌که بالغ شود.»

عقل باید تحت هدایت وحی الهی قرار گیرد؛ زیرا در غیر این صورت ممکن است به انحراف کشیده شود. خداوند سبحان از ناتوانی عقل انسانی در ترسیم مسیر صحیح زندگی آگاه بود. ازاین‌رو، حکمت و رحمت الهی اقتضا کرد که پیامبران را برای هدایت بشر بفرستد و انسان‌ها را تنها پس از ابلاغ رسالت الهی مورد بازخواست قرار دهد.[3]

بدون رسالت الهی عقل به‌تنهایی نمی‌تواند به‌درستی نفع و ضرر را تشخیص دهد. همان‌گونه که چشم بدون روشنایی نمی‌بیند، عقل نیز بدون نور وحی قادر به تشخیص صحیح نیست.[4] بنابراین، هرگاه عقل و نقل در مسائل شرعی به یکدیگر برسند، عقل باید تابع نقل باشد؛ مانند تابع و متبوع. شریعت اسلامی نیز میدان تفکر عقلانی را بر پایۀ هدایت نقل تعیین کرده است.[5]

شریعت اسلامی برای حفاظت از عقل، مصرف هر نوع مواد مخدر و نشه‌آور را حرام کرده است. هم‌چنین، برای تقویت و رشد عقل، کسب علم و فضائل انسانی را بر هر فرد مسلمان واجب دانسته است تا عقل انسانی همواره در مسیر صحیح باقی بماند.

ب: وسایل حفظ عقل

حفظ عقل از جمله مقاصد ضروری شریعت اسلامی است که برای دستیابی به آن، احکام الهی متعددی تشریع شده است.

1. تحریم هرآنچه باعث زوال عقل می‌گردد

الله متعال هر چیزی را که موجب اختلال یا زوال عقل شود، از جمله مسکرات و مخدرات، حرام کرده است. هم‌چنین، برای مصرف‌کنندگان، ترویج‌دهندگان و واردکنندگان این مواد به کشورهای اسلامی، مجازات‌های سنگین و عبرت‌آمیزی تعیین کرده است.

الله تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالأَنصَابُ وَالأَزْلاَمُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ إِنَّمَا يُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِي الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ وَيَصُدَّكُمْ عَن ذِكْرِ اللّهِ وَعَنِ الصَّلاَةِ فَهَلْ أَنتُم مُّنتَهُونَ»؛[6] ترجمه: «ای مؤمنان! می‌خوارگی، قماربازی، بتان و تیرها (ابزار بخت‌آزمایی) پلیدند و از عمل شیطان هستند. پس از آن‌ها دوری کنید تا رستگار شوید. شیطان می‌خواهد از طریق می‌خوارگی و قماربازی میان شما دشمنی و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و نماز بازدارد. پس آیا باز می‌ایستید؟»

این آیه آخرین حکم تحریم قطعی و نهایی دربارۀ می‌خوارگی است. امام قرطبی می‌گوید: «بی‌شک، سورۀ مائده مدنی بوده و در تحریم شراب صراحت دارد.»[7]

اسلام به دلیل اهمیت عقل و نقش آن در شخصیت‌سازی مسلمانان، بر تحریم مسکرات تأکید کرده است. هدف شریعت اسلامی، ایجاد شخصیت قوی از لحاظ جسمی، روحی و عقلی است. مسکرات نه‌تنها پایه‌های عقل را سست می‌کنند، بلکه شخصیت انسان را تضعیف و او را به موجودی خطرناک و مفسد تبدیل می‌کنند.

زمانی‌که عقل از بین برود، انسان به موجودی بی‌اختیار و خطرناک بدل می‌شود که از او فساد، قتل، تجاوز، پرده‌دری و خیانت سر می‌زند. این شر و تباهی، نه‌تنها به خود او، بلکه به اطرافیان و جامعه نیز آسیب می‌رساند.

از عبدالله بن عباس و عبدالله بن عمرو ^{رضی‌الله‌عنهما} روایت است که پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمود: «هي أكبرُ الكَبَائِرِ وَأُمُّ الْفَوَاحِشِ، وَمَنْ شَرِبَ الخَمْرَ تَرَكَ الصَّلَاةَ وَوَقَعَ عَلَى أُمِّهِ وَعَمَّتِهِ وَخَالَتِهِ»؛[8] ترجمه: «شراب مادر همۀ فحشا و بزرگ‌ترین گناه کبیره است. هرکس شراب بنوشد، نماز را ترک می‌کند و (در حالت مستی ممکن است) با مادر، خاله و عمۀ خود همبستر شود.»

شراب عقل را زایل می‌کند، به‌طوری‌که فرد مست نمی‌تواند بین محرم و نامحرم تمایز قائل شود. به همین دلیل، شرع اسلام به شراب لقب «أم الخبائث» (مادر پلیدی‌ها) داده است.

شریعت اسلامی با تأکید بر حرمت شراب، هرکس را که به نوعی با آن ارتباط داشته باشد، مورد لعن و نفرین قرار داده است. ابن عمر ^{رضی‌الله‌عنهما} از پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} روایت کرده است: «كُلُّ مُسْكِرٍ خَمْرٌ، وَكُلُّ خَمْرٍ حَرَامٌ»؛[9] ترجمه: «هر مست‌کننده‌ای شراب است و هر شرابی حرام است.» این تأکید نشان از اهمیت عقل و ضرورت حفظ آن در نظام فکری و اخلاقی اسلام دارد.

جابر ^{رضی‌الله‌عنه} روایت می‌کند که مردی از قبیلۀ جیشان یمن نزد پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} آمد و از ایشان دربارۀ شرابی که در سرزمین آنان از جواری تهیه می‌شد و به آن «مرز» می‌گفتند، سؤال کرد. پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} پرسید: «آیا مست‌کننده است؟» آن مرد پاسخ داد: «بله.» رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمود: «كُلُّ مُسْكِرٍ حَرَامٌ، إِنَّ عَلَى اللَّهِ عَهْدًا لِمَنْ يَشْرَبُ الْمُسْكِرَ، أَنْ يَسْقِيهُ مِنْ طِينَةِ الخَبَالِ»؛[10] ترجمه: «هر چه مست‌کننده باشد، حرام است. الله متعال عهد کرده است که هر کس مسکر بنوشد، او را از طینةالخبال بنوشاند.» صحابه عرض کردند: «یا رسول الله، طینةالخبال چیست؟» فرمود: «عرق جهنمیان یا چرک و عصارۀ آنان.»

انس ^{رضی‌الله‌عنه} روایت کرده است که پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمود: «لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَيْهِ‌وَسَلَّمَ فِي الخَمْرِ عَشَرَةٌ: عَاصِرَهَا، وَمُعْتَصِرَهَا، وَشَارِبَهَا، وَحَامِلَهَا، وَالمَحْمُولَةَ إِلَيْهِ، وَسَاقِيهَا، وَبَائِعَهَا، وَآكِلَ ثَمَنِهَا، وَالمُشْتَرِي لَهَا، وَالمُشْتَرَاةَ لَهُ»؛[11] ترجمه: «در ارتباط با شراب، ده نفر مورد لعن قرار گرفته‌اند: فشارندۀ شراب، سفارش‌دهندۀ آن، نوشنده، حمل‌کننده، کسی‌که برای او حمل می‌شود، ساقی، فروشنده، کسی‌که بهای آن را مصرف می‌کند، خریدار و کسی‌که آن را برای دیگری خریداری می‌کند.»

عبدالله بن عمر ^{رضی‌الله‌عنهما} روایت می‌کند که رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمود: «مَنْ شَرِبَ الخَمْرَ فِي الدُّنْيَا، ثُمَّ لَمْ يَتُبْ مِنْهَا، حُرِمَهَا فِي الآخرة»؛[12] ترجمه: «هر کس در دنیا شراب بخورد و از آن توبه نکند، در آخرت از نوشیدنی‌های بهشتی محروم خواهد شد.»

این نصوص، صراحتاً تحریم شراب و هر نوع مسکر را اثبات می‌کنند. موادی که در عصر حاضر تحت عنوان مواد مخدر شناخته می‌شوند، مانند چرس، تریاک، هروئین و امثال آن، نیز بر همین قیاس حرام هستند.

امام نووی ^{رحمه‌الله} در کتاب «روضه» می‌نویسد: «هر آنچه از غیر اشربه، عقل را زایل کند، مانند بنگ، حرام است.»[13]

علمای امت اتفاق‌نظر دارند که تمامی مسکرات، چه گیاهی باشند یا غیره، حرام هستند.[14] علامه زرکشی در کتاب «زهر العریش» می‌نویسد: «فقهای ما و دیگر مذاهب بر حرمت مسکرات اجماع دارند و این شامل گیاهان و سایر مواد مشابه نیز می‌شود.»[15]

حرمت مواد مخدر بر اساس کتاب الله (قرآن)، سنت رسول الله (حدیث)، اجماع امت و قیاس اثبات شده است. علم پزشکی نیز به وضوح ضررهای مواد مخدر بر سلامت جسم و روان را تأیید کرده است. تحقیقات علمی نشان داده است که مصرف این مواد می‌تواند به جنون، مرگ و بیماری‌های جسمی و روانی منجر شود.

پزشکان و علمای اسلامی این آسیب‌ها را بررسی و تأیید کرده‌اند. آنان، همچون علامه زرکشی و دیگر بزرگان، بر ممنوعیت و حرمت این مواد تأکید کرده‌اند. این حرمت، نه‌تنها به دلیل پیامدهای فردی، بلکه به سبب ضررهای اجتماعی و اخلاقی آن‌ها، از اهمیت والایی برخوردار است.

خلاصۀ سخن این‌که، شراب و سایر مواد مخدر، بدون تردید، حرام بوده و بنیان‌گذار هرگونه فتنه و فساد در جوامع هستند.

ادامه دارد…

[1]. جعفر عبدالله الوردى، الكليات الخمس؛ حقیقتها وآثارها، چاپ دیجیتالی موقع حياة أمة، مكتبة الحبيب المصطفى: ٦٣.

[2]. سنن أبي داود كِتَابِ الْحُدُودِ بَابٌ فِي الْمَجْنُونِ يَسْرِقُ أَوْ يُصِيبُ حَدًا (۴) (۱۴۰)، حاکم گوید بنابر شرایط شیخین این حدیث صحیح است و ترمذی آن را «حسن» دانسته است.

[3]. سید قطب، (بی‌تا) فی ظلال القرآن مصر، دار الشروق: ۸۵/۲.

[4]. یوسف البدوی، مقاصد الشريعة الاسلامية: ٤٦٦.

[5]. الشاطبی، پیشین، الموافقات: ۱۲۵/۱.

[6]. سورۀ مائده، آیۀ 90-91.

[7]. محمد بن أحمد، أبو عبدالله القرطبي، (١٩٦٢م) تفسير القرطبي، تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش. القاهرة دارالكتب المصرية: ٢٨٨/٦.

[8]. طبرانی، پیشین، المعجم الكبير: ٦٣/١٣.

[9]. صحيح مسلم، كتاب الأشْرِبَةِ، بَابُ: بَيانِ أَنَّ كُلَّ مُسْكِرٍ خَمْرٌ وَأَنَّ كُلَّ خَمْرٍ حَرَامٌ: ۳/ ۱۵۸۷.

[10] . صحيح مسلم، كتاب الأشْرِبَةِ، بَابُ: بَيانِ أَنَّ كُلَّ مُسْكِرٍ خَمْرٌ وَأَنَّ كُلَّ خَمْرٍ حَرَامٌ: ۳/۱۵۸۷.

[11] . سنن الترمذى، أبواب البيوع عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَيْهِ‌وَسَلَّمَ، بَابُ: النَّهْي أَنْ يَتَّخَذَ الخَمْرُ خَلا: ۳/ ۵۸۲.

[12] . صحيح البخاری، کتاب الأشربة، باب منه: ۱۰۴/۷.

[13] . روضة الطالبين، ج ۱۰، ص ۱۱۷.

[14] . ابن تیمیه، مجموع فتاوی، ج ۳۴، ۲۰۴.

[15] . زهر العريش، ۱۱۵و۱۲۰.