کسی که دنبال جدال و مناظرات بی‌جا است، دوازده آفت دامن‌گیر او است که این موارد از دیدگاه شریعت مقدس نکوهیده و زشت هستند و آن‌ها عبارتند از:
۷. گفتار حرام
هفتمین آفت مجادله و مراء، سخنان ناروا از قبیل دروغ و غیبت و امثال آن‌ها است که از لوازم کینه‌توزی است؛ زیرا مراء و مجادله هرگز از کلامی که به منظور نکوهش و توهین به طرف ایراد میشود خالی نیست. گاهی مناظره‌کننده سخنان طرف را تحریف می‌کند و در نتیجه مرتکب دروغ و افترا و دغل‌کاری می‌گردد و گاهی نیز آشکارا طرف خویش را جاهل و احمق قلمداد می‌کند.
همه رفتارهای مذکور از گناهان کبیره است و به گونه‌ای در قرآن و حدیث نسبت به آن‌ها تهدید شده است که میتوان گفت: از حد شمارش بیرون است.
۸. تکبّر و برتری‌جویی
جدال و مراء و مناظره معمولاً با تکبر و اظهار برتری بر دیگران همراه است. از این‌جهت فرد را دچار غرور و تکبر می‌کند، چرا که می‌خواهد زیر بار حرف حق دیگران نرود و سعی می‌کند آرای آنان را نپذیرد، گرچه حقانیت آنان بر مجادله‌کننده ثابت و روشن گردد.
۹. کنجکاوی از عیوب مردم
شخص مجادله‌کننده درصدد یافتن و جستجوی لغزش‌های زبانی و یا لغزش‌های دیگر در بیان طرف خود می‌باشد تا آن را برای روز مبادا علیه طرف ذخیره و آماده ساخته و وسیله‌ای برای تحکیم مبانی و شخصیت خود و پاکی خویش قرار دهد و یا احیاناً کمبود و نقایص خود را بدین وسیله جبران و دفع نماید.
۱۰. شاد شدن در هنگام غم دیگران
از آفات زشت مجادله‌ی بی‌جا، این است که فرد مجادله‌کننده با بیچارگی و بدبختی دیگران احساس شادی می‌کند و از خوشی و سعادت آن‌ها رنجور و اندوهگین می‌گردد.
۱۱. خودستایی
از آفات ناپسند مجادله‌ی بی‌جا، خودستایی است که مجادله‌کننده‌ای از صدمه‌ی آن در امان نیست. این خودستایی ممکن است با صراحت لهجه، با ایما و اشاره، یا به صورت تعریض و کنایه اظهار شود.
۱۲. نفاق و دورویی
اهل مجادله یقیناً به نفاق و دورویی کشیده میشود، چرا که در بسیاری مواقع ممکن است مطلبی را عنوان کند که حقیقت نداشته باشد و فقط جهت شکست طرف مقابل با حیله و دورویی آن را به کرسی بنشاند، و جای دیگر منکر حرف خود شود. بر شخص مسلمان لازم است که از هرگونه مجادله پرهیز کند.
پیامبر (صلی الله علیه وسلم) میفرماید: «مَنْ تَرَكَ الْمِرَاءَ وَ هُوَ مُحِقٌّ بَنَى اللَّهُ لَهُ بَيْتاً فِي أَعْلَى الْجَنَّةِ»؛ «هر کس مجادله را در حالی که بر حق باشد ترک کند، خداوند او را در بالاترین مکان بهشت جا می‌دهد.»[1]
امام مالک (رحمه الله) میفرماید: «جدل کردن از دین نیست و تمام بزرگان دوری از آن را برای مردم توصیه کردهاند.»
حضرت امام شافعی (رحمه الله) میفرماید: «با هر کس که گفتوگو کردم هدفم هدایت شدن خودم بود نه جدل کردن! زیرا جدل گناهی است که نیاز به کفاره و توبه دارد.»
آفت پنجم: خصومت
این عمل بسیار مذموم و زشت است و در رتبه‌بندی بعد از مجادله و ستیزه‌جویی قرار دارد. مراء به معنای طعن در سخنان دیگران است، البته به منظور نمایش سطح علمی خود و نشان دادن ضعف دیگران به نیت تحقیر و برتری هوش و ذکاوت. جدال به معنای گفتوگو در امور مذهبی به نیت تحقیر طرف مقابل است، و خصومت یعنی شدت در کلام در اموری که به منظور گرفتن حق خود از طرف مقابل باشد.
ابن قتیبه (رحمه الله) میفرماید: «روزی بشر بن عبدالله از کنار ما رد شد و گفت: “چرا اینجا نشسته‌اید؟” گفتم به خاطر خصومتی که میان من و پسرعموی من است! بشر گفت: “پدرت به من کمک زیادی کرده و من می‌خواهم پاداش آن را به تو بدهم! قسم به خدا، من چیزی ضرر دهنده‌تر برای دین و نقصان دهنده‌تر برای مردانگی و از بین برنده‌تر برای قلب از خصومت نیافتم.” ابن قتیبه میفرماید: با شنیدن این حرف‌ها من بلند شدم که انصراف بدهم. پسرعمویم گفت: “چرا انصراف می‌دهی؟” گفتم: نمی‌خواهم با تو مخاصمه کنم. گفت: “حتما فهمیدی که حق با من است؟” گفتم: نه، ولی من خودم را از این کار باز می‌دارم! پسرعمویم گفت: “من هم از تو چیزی نمی‌خواهم و آن شیء مورد مخاصمه مال تو باشد.”»
از این معلوم میشود که اگر خصومت را ترک کنی، خداوند یا عین خود آن شیء مورد مخاصمه را به تو می‌دهد یا عوض آن را به تو می‌دهد.
پیامبر (صلی الله علیه وسلم) نیز در مورد ترک خصومت میفرماید: «إِنَّ أَبْغَضَ الرِّجَالِ إِلَى الله الأَلدُ الْخَصِمُ»؛ «بدترین اشخاص نزد خداوند، شخص ستیزه‌جو و لجوج است.»[2] حضرت ابو هریره (رضی الله عنه) میفرماید: «مَنْ جَادَلَ فِي خُصُوْمَةٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ لَمْ يَزَلْ فِي سَخَطِ اللَّهِ حَتَّى يَنْزِعَ»؛ «هر کس بدون آگاهی در موارد نزاع به جدل بپردازد، در قهر الهی است مگر آنکه از جدال دست بر دارد.»[3]
یکی از پیامدهای مجادله و خصومت، دوری از سخن نیک و ثواب است؛ زیرا در دلی که خصومت و جدال جای بگیرد سخن نیک و ثواب از آن رخت سفر میبندد. در مجادله و خصومت باید یکی از این دو مورد وجود داشته باشد. یا نادان شمردن طرف مقابل یا تکذیب کردن شخص، بدون این دو، مجادله و خصومت امکان پذیر نیست.
تفاوت جدال و خصومت
جدال، به پیکارهای کلامی درباره‌ی مسائل دینی یا علمی گفته میشود؛ در حالیکه خصومت، بیشتر به ستیزههای لفظی در مسائل مالی و حقوقی اطلاق میشود؛ البته گاه خصومت، در همان معنای جدال به کار میرود که با توجه به نشانهها میتوان آن را از موارد غالب و شایع جدا کرد.
