نویسنده: ابوعائشه
فرقۀ جهمیه (بخش بیست‌وپنجم)
دلایل اهل سنت
الف) آیات قرآن
خداوند متعال در حق مؤمنان می‌فرماید: «وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ۖ وَعْدَ اللَّهِ حَقًّا ۚ وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِيلًا»؛[1] (و آنانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته انجام داده‌اند، آنان را به باغ‌هایی درمی‌آوریم که از فرودست آن، جویباران روان است. ایشان در آن جاودانه‌اند. خداوند به راستی وعده نموده است و سخن چه کسی از خداوند راست‌تر است؟)
خداوند متعال در کلام پاکش می‌فرماید: «وَيُبَشِّرُ الْمُؤْمِنِينَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْرًا حَسَنًا، مَّاكِثِينَ فِيهِ أَبَدًا»؛[2] (و مؤمنانی را که کارهای شایسته انجام می‌دهند، بشارت می‌دهد به آن‌که پاداشی نیکو دارند و جاودانه در آن [بهشت] خواهند ماند.)
هم‌چنین می‌فرماید: «كُلَّمَا أَرَادُوا أَن يَخْرُجُوا مِنْهَا أُعِيدُوا فِيهَا»؛[3] (هرگاه بخواهند از آن‌جا بیرون آیند، به آن بازگردانده شوند.)
و در جای دیگر ارشاد می‌فرماید: «يُرِيدُونَ أَن يَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ وَمَا هُم بِخَارِجِينَ مِنْهَا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُّقِيمٌ»؛[4] (می‌خواهند که از آتش [جهنم] بیرون آیند، ولی هرگز نمی‌توانند و عذابی پایدار دارند.)
محمد بن عبدالله بن زمنین، پس از ذکر آیات متعددی در کتابش می‌نویسد: «اگر الله تبارک و تعالی لفظ خلود را فقط در یک آیه ذکر می‌کرد، برای کسانی‌که خداوند متعال آنان را برای اسلام شرح صدر عطا فرموده، کافی بود.»[5]
قابل یادآوری است که دلایل قرآنی اهل سنت و جماعت بسیار زیاد هستند و ذکر همهٔ آن‌ها در این بخش ممکن نیست.
امام تقی‌الدین سبکی رحمه‌الله در کتاب الاعتبار ببقاء الجنة والنار پس از ذکر ۳۴ آیه برای اثبات بقای جهنم، می‌نویسد: «این‌ها سی‌وچهار آیه هستند که لفظ خلود و مشتقات آن در آن‌ها ذکر شده است.» هم‌چنین، برای اثبات بقای جنت، بیش از ۳۸ آیه ذکر کرده است.[6]
ب) احادیث پیامبر صلیاللهعلیهوسلم
پیامبر صلیاللهعلیهوسلم در حدیثی می‌فرماید: «مَن يَدْخُلُ الْجَنَّةَ يَنْعَمُ وَلَا يَيْأَسُ، وَيَخْلُدُ وَلَا يَمُوتُ»؛[7] (هر کس وارد بهشت گردد، از نعمت‌های آن بهره‌مند می‌شود، هرگز ناامید نمی‌شود، و جاودانه می‌ماند و نمی‌میرد.)
آن‌حضرت صلیاللهعلیهوسلم در حدیث دیگری می‌فرماید: «يُنَادِي مُنَادٍ: إِنَّ لَكُمْ أَنْ تَحْيَوْا، فَلَا تَمُوتُوا أَبَدًا، وَإِنَّ لَكُمْ أَنْ تَصِحُّوا، فَلَا تَسْقَمُوا أَبَدًا، وَإِنَّ لَكُمْ أَنْ تَشِبُّوا، فَلَا تَهْرَمُوا أَبَدًا، وَإِنَّ لَكُمْ أَنْ تَنْعَمُوا، فَلَا تَيْأَسُوا أَبَدًا، فَذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى: “وَتِلْكَ الْجَنَّةُ الَّتِي أُورِثْتُمُوهَا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ”»؛[8] (منادی ندا می‌دهد: ای اهل بهشت، شما زنده می‌مانید و هرگز نمی‌میرید، سالم می‌مانید و هرگز بیمار نمی‌شوید، جوان می‌مانید و هرگز پیر نمی‌شوید، و در نعمت خواهید بود و هرگز ناامید نمی‌شوید. این است که الله متعال فرمود: «و این بهشتی است که به‌سبب آنچه انجام داده‌اید، به شما عطا شده است.»)[9]
در حدیثی دیگر آمده است: «در روز قیامت، مرگ آورده می‌شود و میان جنت و جهنم ذبح می‌شود. سپس به اهل جنت گفته می‌شود: ای اهل جنت، برای همیشه بمانید، از این پس مرگی نیست؛ و به اهل جهنم گفته می‌شود: ای اهل جهنم، برای همیشه بمانید، از این پس مرگی نیست.»[10]
ج) اجماع امت
امام بغدادی رحمه‌الله می‌فرماید: «تمام اهل سنت و بهترین انسان‌های این امت که گذشته‌اند، اجماع دارند بر دوام بقای جنت و جهنم و هم‌چنین بر بقای نعمت‌های اهل جنت و دوام عذاب کافران در آتش جهنم.»[11]
علامه تقی‌الدین علی‌بن عبدالکافی سبکی رحمه‌الله در کتاب «الاعتبار ببقاء الجنة والنار» می‌نویسد: «اعتقاد و باور مسلمانان این است که جنت و جهنم فنا نمی‌شوند. ابومحمد ابن حزم رحمه‌الله در این مورد اجماع نقل کرده و می‌گوید: کسی‌که با این باور مخالفت کند، به اجماع کافر است. در این مسئله هیچ شکی نیست؛ زیرا این موضوع در دین، ضرورتاً هویدا و روشن است.»[12]
علامه لقانی رحمه‌الله نیز بر اجماع تصریح نموده و می‌فرماید: «اجماع مسلمانان بر خلود اهل جنت در جنت و خلود کافران در جهنم منعقد شده است.»[13]
د) اقوال علما
امام بزدوی رحمه‌الله می‌فرماید: «عموم اهل قبله باور دارند که جنت و جهنم از بین نمی‌روند. اهل جنت برای همیشه در ناز و نعمت هستند و اهل جهنم برای همیشه در عذاب خواهند بود.»[14]
امام ابن ابی العز حنفی رحمه‌الله، پس از نقل دیدگاه علامه طحاوی رحمه‌الله که می‌فرماید: «بهشت و جهنم هرگز فنا و نابود نمی‌شوند»، چنین می‌نویسد: «این قول جمهور ائمۀ گذشته و حال است.»[15]
ابن زمنین رحمه‌الله دربارهٔ اعتقاد اهل سنت می‌فرماید: «اهل سنت باور دارند که جنت و جهنم فنا نمی‌شوند و اهل آن نمی‌میرند.»[16]
امام قرطبی رحمه‌الله در کتاب التذکرة بأحوال الموتی وأمور الآخرة پس از ذکر احادیث فراوان، چنین نتیجه‌گیری می‌کند: «این احادیث صحیح، نص صریحی است بر خلود اهل دارین (جنت و جهنم) که بدون غایت و وقت معین، به‌طور مداوم و برای همیشه در آن خواهند بود. در آن‌جا نه موتی وجود دارد و نه حیاتی، نه راحتی و نه نجاتی.»[17]
پاسخ به دلایل جهمیه
پیش از پاسخ‌گویی به دلایل جهمیه، باید دانست که این گروه و سایر هم‌فکران‌شان در بسیاری از مسائل، بر عقل‌های خود اتکا می‌کنند. به همین دلیل، هرآنچه که عقل‌های‌شان از درک آن عاجز باشد، انکار می‌نمایند. در این مسئله نیز، چون دلیلی نقلی برای ادعای خود نیافته‌اند، به دلایل عقلی متوسل شده‌اند.
پاسخ شبههٔ عقلی جهمیه این است که بقای جنت و جهنم امری ذاتی نیست، بلکه خداوند متعال آن‌ها را ابقا می‌کند. بقای الهی، اما حقیقی و ذاتی است.[18] بنابراین، دیدگاه جهمیه در تناقض کامل با نصوص قرآنی و احادیث صحیح پیامبر صلیاللهعلیهوسلم قرار دارد.
علما بر این باورند که جهمیه با دیدگاه‌های خود به وضوح با آیات قرآن کریم مخالفت کرده و در مواردی حتی کفر ورزیده‌اند. در کتاب الرد علی من قال بفناء الجنة والنار آمده است: «این دیدگاه از هیچ‌یک از سلف، صحابه یا تابعین به نیکی و احسان، نقل نشده است. بلکه این نظر تنها از جهم بن صفوان و پیروانش روایت شده است. بسیاری از علمای اسلام این دیدگاه را رد کرده‌اند و حتی آن را دلیلی برای تکفیر آنان دانسته‌اند.»
عبدالله بن احمد در کتاب السنة، الأثرم در کتاب السنة و امام بخاری در کتاب خلق أفعال العباد از خارجة بن مصعب نقل کرده‌اند که فرمود: «جهمیه در مواضع متعدد به آیات قرآن کریم کفر ورزیده‌اند.»[19]
چهار نمونه از این موارد عبارتند از:
-
پایداری میوه‌ها و سایه‌های بهشتی: خداوند متعال می‌فرماید: «أُکُلُهَا دَائِمٌ وَظِلُّهَا»؛[20] (میوه‌هایش پایدار و سایه‌اش نیز چنین است.) جهمیه و پیروان‌شان می‌گویند که این پایداری، همیشگی نیست.
-
روزی بهشتیان: خداوند می‌فرماید: «إِنَّ هَذَا لَرِزْقُنَا مَا لَهُ مِنْ نَفَادٍ»؛[21] (این روزی ماست که هرگز زوالی ندارد.) اما جهمیه معتقدند که این روزی نیز به پایان می‌رسد.
-
نعمت‌های بهشت: خداوند می‌فرماید: «لَا مَقْطُوعَةٍ وَلَا مَمْنُوعَةٍ»؛[22] (نه پایان‌پذیر است و نه از آن بازداشته شود.) کسی‌که بگوید این نعمت‌ها قطع می‌شوند، بدون شک کفر ورزیده است.
-
بخشش ناگسستنی خداوند: خداوند می‌فرماید: «عَطَاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ»؛[23] ([که ما به] بخششی ناگسستنی می‌بخشیم.)
