نویسنده: سید مصلح الدین
نماز وجایگاه آن در اسلام (بخش چهارم)
عبادتی متناسب با ساختار ویژه‌ی انسان و جایگاه خطیرش
بنابراین، نیاز به عبادتی بود که با فطرت و منصب انسان سازگاری داشته و با جایگاهش در هستی و وظایفی که به عهده‌ی او سپرده شده و مسؤولیت‌هایی که باید آن‌ها را به دوش بکشد همخوانی داشته باشد؛ زیرا عبادت خواسته فطرت انسانی، نتیجه غریزه، درخواست وجدان، تقاضای شرافت انسان، نیاز وی و غذای قلبش است. از این‌رو، این عبادت باید کاملاً با ساختار ویژه‌ی انسان و جایگاه دقیق و مقام منحصر به فردش مطابقت داشته و لباسی باشد به اندازه قامت و متناسب با نیاز انسان.
فلسفه شرعی تخفیف تعداد نمازها و فواید ارزنده‌ی آن
حکمت الهی و شریعت ربانی برای انجام این مهم، روش حکیمانه‌ای را برگزید که در بردارنده نمونه والای عبادت و آسانی تدریجی بود. در سفر معراج ابتدا پنجاه نماز بر امت فرض گردید، سپس الله تعالی آن‌ها را به پنج نماز در شبانه روز کاهش داد[1] تا انسان مسلمان به یاد داشته باشد که نمازهای فرض شده در اصل پنجاه نماز بوده است و الله تعالی انسان را شایسته‌ی پنجاه نماز دانسته است. به یاد داشتن این امر به انسان اعتماد به نفس و احساس کرامت می‌دهد و این نمازهای پنجگانه را سنگین و دشوار نمی‌شمارد و خودش را شایسته‌ی بیش از این‌ها می‌داند. اگر آن‌ها به همان صورت اصلی پنجاه نماز باقی می‌ماندند، انسان آن‌ها را انجام می‌داد؛ اما الله تعالی به انسان لطف کرده و از پنجاه نماز به پنج نماز در شبانه‌روز کاهش داد؛ پنج نمازی که با پنجاه نماز از نظر ثواب برابری می‌کند و همچنان این اصل نخستین سبب تشویق است و الهام‌بخش بلند همتی، بلندپروازی و والاگرایی در عبادت است.
نمونه‌ی این تخفیف در قرآن
این تخفیف در نماز، نمونه و مثال دیگری نیز در قرآن دارد. در آغاز، به مسلمانان فرمان داده شد که اگر دشمنان ده برابر آنان بودند، باید در برابرشان ایستادگی و مقاومت نمایند. سپس آسانی و تخفیف از طرف الله تعالی نازل شد و به مسلمانان فرمان داده شد که در مقابل دشمنان، در صورتی که دو برابر آنان باشند، ایستادگی نمایند. در این رابطه الله تعالی می‌فرماید: «یا أَیُّهَا النَّبِیُّ حَرِّضِ الْمُؤْمِنِینَ عَلَى الْقِتَالِ إِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ عِشْرُونَ صَابِرُونَ یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةً یَغْلِبُوا أَلْفًا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یَفْقَهُونَ الْآنَ خَفَّفَ اللهُ عَنْکُمْ وَعَلِمَ أَنَّ فِیکُمْ ضَعْفًا فَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ مِائَةً صَابِرَةً یَغْلِبُوا مِائَتَیْنِ وَإِنْ یَکُنْ مِنْکُمْ أَلْفٌ یَغْلِبُوا أَلْفَیْنِ بِإِذْنِ اللهِ وَاللهُ مَعَ الصَّابِرِینَ.»
ترجمه: «ای پیامبر، مؤمنان را به جنگیدن برانگیز. اگر از شما بیست نفر شکیبا باشند، بر دوصد نفر پیروز می‌شوند؛ و اگر از شما صد نفر باشند، بر هزار نفر از کسانی که کفر ورزیدند پیروز می‌شوند؛ زیرا آنان گروهی‌اند که نمی‌فهمند. اکنون الله از شما سبک گرفت و دانست که در میان شما ضعفی هست؛ پس اگر از شما صد نفر شکیبا باشند، بر دوصد نفر پیروز می‌شوند و اگر از شما هزار نفر باشند، بر دو هزار نفر به فرمان الله پیروز می‌شوند و الله با شکیبایان است.»[2] با این وجود، حکم اول (فرمان ایستادگی و مقاومت در برابر دشمنی که ده برابر مسلمانان باشد) همچنان الهام‌بخش قدرت، شجاعت، پایمردی، استقامت و جان‌فدایی است که از مهم‌ترین عوامل پیروزی و از انگیزه‌های اساسی بلندهمتی و بلندپروازی و داشتن روحیه در جهاد محسوب می‌شود. بنابر همین حکمت و فلسفه‌ی دقیق (حال‌آنکه الله تعالی رازهای کتابش را بهتر می‌داند)، این آیه‌ی منسوخ همچنان در قرآن تلاوت می‌شود تا دلاوری، شور و حماسه‌ی مسلمانان را افزوده و نمونه‌ای والا از ایمان و جهاد را برای مؤمنان راستین و مجاهدان جان‌برکف ارائه دهد.
فلسفه‌ی تکرار نمازها
در تکرار نمازها در شبانه‌روز فلسفه‌ای عمیق و غذایی مناسب برای روح انسان نهفته است. این نمازها جهت پیشگیری از غافل شدن از یاد الهی و تسلط مادی‌گرایی بر قلب و روح تجویز شده‌اند. شیخ الاسلام شاه‌ولی‌الله دهلوی در رابطه با این حکمت می‌فرماید: «سیاست امت تکمیل نمی‌شود مگر اینکه پس از سپری شدن هر مقداری از وقت به بر نفس فرمان داده شود؛ تا اینکه منتظر و آماده نماز قبل از انجام آن باشد و تأثیر و نور آن بعد از نماز همچنان پایدار باشد؛ تا بیشتر اوقات به نماز و ذکر الهی مشغول باشند؛ گرچه کل وقت مشغول نشود. تجربه به ما نشان داده است که شخصی که با اراده‌ی قیام اللیل می‌خوابد، در خواب حیوانی فرو نمی‌رود و کسی که ذهنش به انجام کار دنیوی یا محافظت بر وقت نمازی یا وردی که بیم از دست رفتن آن می‌رود، مشغول باشد، برای جنبه حیوانیت فارغ نمی‌شود و همین است راز این سخن پیامبر (صلی الله علیه وسلم) که فرمود: «من تعار من الليل»[3] و همچنین آيهی: «رِجَالٌ لَّا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَن ذِكْرِ الله.»[4]
ادامه دارد…
