نویسنده: ابوعائشه
فرقۀ جهمیه (بخش بیست‌وچهارم)
اثبات بقای جهنم و دوزخ
پیش‌درآمد
یکی از مسائل مهم و مورد اختلاف بین اهل سنت و جماعت و فرقۀ جهمیه، مسئلۀ بقای جنت و جهنم یا فنای آن‌هاست. جهمیه بر اساس دلایل عقلی و مبانی کلامی خود معتقدند که جنت و جهنم سرانجام فنا و نابود خواهند شد. در مقابل، اهل سنت و جماعت با استناد به دلایل متعدد از آیات قرآن، احادیث پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم، اجماع و اقوال علما، بر این باورند که جنت و جهنم ابدی بوده و هرگز نابود نمی‌شوند.
در این بخش، به بررسی این مسئله و دلایل هر یک از طرفین خواهیم پرداخت.
در مورد بقای جنت و جهنم، سه قول اصلی مطرح است:
-
بقای جنت و جهنم: این قول متعلق به اهل سنت و جماعت است.
-
فنای جنت و جهنم: این دیدگاه از جهمیه است.
-
بقای جنت و فنای جهنم: این نظر به ابن تیمیه و ابن قیم رحمهماالله و برخی از هم‌فکران آن‌ها نسبت داده شده است.
دیدگاه جهمیه
-
امام بزدوی رحمه‌الله در خصوص عقیدۀ جهمیه می‌فرماید: «جهم بن صفوان معتقد است که جنت و جهنم از بین خواهند رفت.»[1]
-
امام بغدادی رحمه‌الله می‌فرماید: «گروهی از جهمیه بر این باورند که جنت و جهنم از بین می‌روند.»[2]
-
امام ابن ابی‌العز رحمه‌الله در کتاب شرح العقیدة الطحاویة می‌نویسد: «جهم بن صفوان، امام و پیشوای معطله (تعطیل‌کنندگان صفات خداوند متعال)، قائل به فانی بودن جنت و جهنم است. او نه از پیشینیان صالح، نه از صحابه و تابعین، نه از ائمۀ مسلمانان و نه از اهل سنت و جماعت است.»[3]
-
امام اشعری رحمه‌الله در کتاب «مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین» می‌فرماید: «جهم بن صفوان باور دارد که جنت و جهنم فنا خواهند شد و هم‌چنین کسانی‌که در آن‌ها باشند نیز نابود می‌شوند؛ تا جایی‌که تنها خداوند واحد باقی خواهد ماند، همان‌طور که پیش از خلقت تنها بود و هیچ موجودی با او نبود.»[4]
-
صاحب کتاب «الفَرق بین الفِرَق» دربارۀ دیدگاه جهمیه چنین می‌نویسد: «جهم بن صفوان معتقد است که جنت و جهنم هر دو فنا و نابود خواهند شد.»[5]
دلایل جهمیه
علامه ابن ابی‌العز دمشقی حنفی رحمه‌الله دربارۀ دلایل جهمیه می‌نویسد: «جهم بن صفوان این عقیده را بر اساس اصل فاسد خود اظهار داشته است؛ این اصل فاسد چنین است: حوادث و مخلوقاتی که نامتناهی باشند، وجودشان ممتنع است. این اصل، بنیاد اهل کلام مذموم است؛ اصلی که آنان برای اثبات حدوث اجسام به آن استدلال کرده و آن را اساس و معتمد خود در حدوث عالم قرار داده‌اند. جهم معتقد است که حوادثی که مبدأ و آغازی نداشته‌اند، وجودشان در گذشته ممتنع بوده است و در آینده نیز ممتنع خواهند بود. ازاین‌رو، به باور او، دوام فعل برای پروردگار در آینده نیز همچون گذشته، غیرممکن است.»[6]
جهم بن صفوان در این باره، شبهه‌ای مطرح کرده و می‌گوید: «جنت و جهنم حادث هستند و هر آن‌چه حدوث آن ثابت باشد، فنای آن نیز ثابت است. این قاعدۀ او است. جهم در این مورد بر عقل اعتماد می‌کند و می‌گوید که بقای حادث محال است؛ زیرا اگر آن را باقی بدانیم در بقا با خداوند متعال شریک می‌شوند.»[7]
جهم بن صفوان آیاتی‌که در آن‌ها لفظ «خالد و یا خالدین» آمده است بر مبالغه و تأکید حمل می‌کند و می‌گوید مراد از آن دوام و همیشگی نیست.[8]
دیدگاه اهل سنت و جماعت
امام ابوحنیفه می‌فرماید: «جنت و جهنم هم‌اکنون وجود دارند و هرگز فنا نخواهند شد.» در کتاب الوصیة نیز می‌نویسد: «جنت و جهنم حق هستند و مخلوق‌اند. نه خودشان فنا می‌شوند و نه اهل آن‌ها؛ زیرا خداوند متعال دربارۀ اهل جنت می‌فرماید: «أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ» و دربارۀ اهل جهنم می‌فرماید: «أُعِدَّتْ لِلْكَافِرِينَ». بهشت و جهنم برای ثواب و عقاب آفریده شده‌اند.»[9]
-
امام طحاوی رحمه‌الله می‌فرماید: «بهشت و جهنم مخلوق‌اند و اکنون وجود دارند و هرگز فنا و نابود نمی‌شوند.»[10]
-
امام عبدالغنی مقدسی رحمه‌الله در کتاب الاقتصاد في الاعتقاد می‌نویسد: «ایمان داریم که جنت و جهنم مخلوق هستند و هیچ‌گاه فنا نمی‌شوند؛ زیرا آن دو برای بقا آفریده شده‌اند، نه برای فنا. در این زمینه احادیث صحیح بسیاری وجود دارد.»[11]
