جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش سی‌ودوم)

نویسنده: شکران احمدی

مقاصد پنج‌گانه

در این مبحث، در مورد مقاصد پنج‌گانۀ ضروری که از مقاصد مهم و اصلی شریعت اسلامی است، می‌پردازیم:

الف: حفظ دین

حفاظت از دین نه‌تنها از مهم‌ترین مقاصد شریعت شمرده می‌شود؛ بلکه روح و اساس و زیربنای همۀ مقاصد محسوب می‌شود که از آن سرچشمه می‌گیرند و نیازمندی به آن مانند نیازمندی فرع به اصل است. از نظر ترتیب به‌اتفاق علمای کرام، در صدر مقاصد قرار دارد.

شیخ‌الاسلام ابن تیمیه می‌گوید: «هر آن کس‌که در مورد خون و مال مردم حکم می‌کند و عدالت را رعایت نمی‌دارد، سرنوشت وی عذاب جهنم است، پس اگر کسی در مورد عقیده و دین مردم حکم نماید و عدالت را رعایت نمی‌کند و یا این‌که در مسایل کلی دین بدون علم و تحقیق سخن می‌گوید، پس سرنوشت وی چه خواهد بود؟»

در ابتدا این سؤال مطرح می‌شود که دین چیست و حفاظت از دین چگونه تحقق می‌یابد؟

تعریف دین

دین در لغت: دین کلمه‌ای است عربی که معانی متعددی را افاده می‌کند:

1. قضاوت و جزا: یکی از معانی دین در لغت عربی «قضاوت و جزا» است و بر همین اساس، به روز قیامت و یا آخرت «یوم الدین» گفته شده است که به معنای روز جزا و داوری است. گفته می‌شود: «كما تُدين تُدانُ» یعنی: «همان‌طوری که مجازات می‌کنی، با کردار خود مجازات می‌شوی.» الله متعال فرموده است: «أَءِنّا لَمَدِينُونَ.» یعنی: «آیا مجازات و محاسبه می‌شویم.»

2. اطاعت و انقیاد: معنا و مفهوم دیگر کلمۀ دین، اطاعت و انقیاد است؛ طوری‌که عرب‌ها در محاورۀ خویش می‌گوید: «دانه دینا» یعنی: «مالک و حاکم او گردید و رهبری و تدبیر او را بر عهده گرفت و بر او مسلط شد و او را محاسبه و مجازات کرد.»

پس واژۀ دین با این صیغه دارای معنی مالکیت و تصرف است و با مفاهیم مربوط به فرمانروایان، از قبیل سیاست، تدبیر، حکومت، تسلط، محاسبه و مجازات سر و کار دارد و با همین معنی پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرموده است: «الكيس مَنْ دَانَ نَفْسَه وَعَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ، وَالْعَاجِزُ مَنْ أَتْبَعَ نَفْسَه هَواها، وتمنَّى عَلَى الله الأمانی.» ترجمه: «زیرک کسی است که نفس خود را محاسبه نموده، برای زندگی بعد از مرگ، کار کند و ناتوان کسی است که نفسش را به دنبال آرزوها و هوای خویش کشاند و از خدا امید داشته باشد.» یعنی؛ شخص هوشیار و زرنگ کسی است که از طریق محاسبۀ نفس، بر آن مسلط باشد.

3. کار و عادت: معنای دیگر کلمۀ دین، کار و عادت همیشگی است، طوری‌که عرب‌ها در محاورۀ خویش می‌گوید: «مازال ذلك ديني ودیدنی، أى: عادتی.» یعنی: «این عادت دیرینه و همیشگی من است.»

دكتور محمد عبدالله دراز، استاد عقاید و ادیان می‌گوید: «از مجموع معانی لغوی واژۀ «دین» نزد عرب‌ها، به این نتیجه می‌رسیم که این واژه به رابطه‌ای بین دو طرف اشاره دارد که یکی از آن‌ها دیگری را تعظیم کرده و از او فرمان‌برداری می‌کند که با توجه به‌طرف اول دین به معنای خضوع و فرمان‌برداری و با توجه به‌طرف دوم، به معنی امر و سلطه است؛ ولی با توجه به رابطۀ بین دو طرف، دین به معنای دستور و قانونی است که روابط بین دو طرف را تنظیم می‌کند.»

مفهوم دین در اصطلاح شرعی

در تفسیر «المنار» آمده است: «دین، قانونی الهی است که الله با آن در حق مردم نیکی کرده و آن را از زبان یکی از خودشان به‌عنوان پیامبر که نه دخل و تصرفی در آن دارد و نه با تلقی و یادگیری به آن می‌رسد به آنان ابلاغ می‌کند.»

یکی دیگر از علمای اسلامی گفته است که: «دین از نظر اندیشمندان اسلامی یک قانون الهی است که الله آن را برای خردمندان فرستاده است تا با پیروی از آن به صلاح دنیا و رستگاری در آخرت برسند.» کاملاً واضح است که منظور از این دین، دین حقی است که الله به پیامبران خود وحی می‌کند تا آن را به مردم برسانند و مردم هم به آن ایمان بیاورند و به‌مقتضای آن عمل کنند.»

هم‌چنین در تعریف دین گفته شده است که: «دین عبارت از احکام الهی است در تمام عرصه‌ها مانند: عقاید، عبادات و معاملات که به‌سوی حق رهنمایی می‌نماید.»

دانشمند دینی دیگر بیان نموده است که هدف از واژۀ دین، سه چیز است: «وحی الهی که بر پیامبران نازل گردیده است، ایمان به الله و پیامبران و روز رستاخیز و احکام شرعی که در زندگی مردم حاکم است.»

البته هدف از کلمۀ دین در اینجا، دین اسلام است که بر محمد، پیامبر آخرالزمان ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} نازل گردیده است. الله متعال در قرآن می‌فرماید: «إِنَّ الدِّينَ عِندَ اللَّهِ الإسلام» یعنی: «[در حقیقت] دین مقبول و پذیرفته‌شده، نزد خدا همان اسلام است.» و حق‌تعالی دینی غیر از آن را از احدی نمی‌پذیرد. بله، دین مورد رضای الهی، اسلام است، یعنی این آیینی که مبتنی بر توحید حق‌تعالی است و انبیای عظام ^{علیهم‌السلام} پیام‌آور آن بوده‌اند و مورد اتفاق همۀ ایشان بوده است و برنامۀ خدا برای بشریت و افراد عاقل به شمار می‌رود که برای خوشبختی در دنیا و آخرت آن را انتخاب می‌کنند.

در آیۀ دیگر می‌فرماید: «وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَن يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ» یعنی: «کسی‌که غیر از آیین و شریعت اسلام آیینی برگزیند، از او پذیرفته نمی‌شود و او در آخرت از زمرۀ زیان‌کاران خواهد بود.»

ازاین‌رو، الله تعالی برای ایجاد و تحقق آن، عقاید را وضع نموده است، مانند: ارکان ایمان، برخی از عبادات را فرض کرده است و برای حفظ و حمایت از آن احکامی چون جهاد و منع از فتنه و فساد را مشروع نموده است. چنانچه الله تعالی در این آیت کریمه می‌فرماید: «وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ.» ترجمه: «با آنان چنان نبرد کنید تا فتنه نابود شود [بساط شرک در هم پیچیده شود و دین از آن خدا باشد].» این در هنگامی متصور است که توانایی کفار در بازداشتن مردم از راه الله متعال، به‌کلی از میان رفته و هر مسلمانی بر دین خویش، ایمن باشد و دین فقط دین الهی باشد. قدرت و سلطۀ ادیان باطل به زیر آید.

واژۀ دین در این آیه: عقیده، عبادت و عمل صالح، هر سه را در برمی‌گیرد.

بدین ترتیب شریعت اسلامی، دین و ارزش‌های مربوط به آن را، از عمده‌ترین مصالح انسانی و مقاصد تشریع احکام، تشخیص نموده، ازیک‌طرف جهت ایجاد و اقامۀ آن در افراد جامعه و رشد ارزش‌های آن در اجتماع انسانی، برنامه‌های مشخص و احکام معینی را مشروع و الزامی ساخته است؛ و از طرف دیگر جهت دفع مفاسد وارده علیه ارزش‌های مربوط به آن، احکام مشخص دیگری را مشروع گردانیده است تا بعد از ایجاد و رشد، توسط یک سلسله احکام، به‌وسیلۀ بخش دیگری از احکام، مصونیت آن در برابر عوارض و خطرات تضمین گردد.

نکات کلیدی و فرجام

مقاصد شریعت اسلامی از جهت‌های گوناگونی به چندین قسم، تقسیم می‌گردد؛ از جمله مقاصدی که شریعت اسلامی را حفظ می‌نماید، به سه دسته: ضروریات، حاجیات و تحسینیات تقسیم می‌شود. ضروریات که یکی از مهم‌ترین مقاصد شریعت است، به پنج نوع تقسیم می‌شود: حفظ دین، حفظ نفس، حفظ مال، حفظ عقل، حفظ نسل و یا نسب. حفظ دین یکی از مهم‌ترین و ضروری‌ترین مقاصد شریعت است.

ادامه دارد…

بخش قبلی