نویسنده: شکران احمدی
راه‌های شناخت مقاصد شریعت (استقراء)
در مباحث قبلی روشن گردید که احکام شریعت، دارای مقاصد است و این احکام بر محور همین مقاصد و اهداف تشریع شده است. در این مبحث یکی از راه‌های معرفت و شناخت این مقاصد و حِکَم را بررسی و تحلیل می‌نماییم. دانشمندان در موضوع راه‌ها و مسالک شناخت مقاصد شریعت از نظر منهج اجمال، تفصیل، تصریح و تلمیح اختلاف دارند و «استقراء» یکی از طرق دسترسی به مقاصد احکام شرعی است که در اینجا به بررسی گرفته و تشریح داده خواهد شد.
دانشمندان علم مقاصد شریعت، راه‌های دستیابی به مقاصد شریعت را گوناگون بیان نموده‌اند. امام غزالی رحمه‌الله راه‌های شناحت مقاصد شرع را در ضمن مباحث و تحقیقات مختلف خویش در کتاب الله، سنت، اجماع و تسلط به قواعد زبان عربی و استقراء، منحصر نموده‌اند. امام رازی و قرافی از «استقراء» یادآوری کرده است. «آمدی» به «زبان عربی و آثار صحابه» و ابن القیم به «استقراء و آثار صحابه» تصریح کرده‌اند. در ادامه امام شاطبی رحمه‌الله که از متخصصان علم مقاصد شمرده می‌شود، راه‌های معرفت مقاصد را با در نظر گرفتن خطاب شرعی به چهار طریق خلاصه کرده که عبارت‌انداز:
-
امر و نهی صریح یا به‌عبارت‌دیگر ظاهر نصوص شرعی؛
-
شناحت علل احکام شرعی یا مسالک العلة؛
-
معتبر نمودن مقاصد تبعی؛
-
سکوت شارع.
ابن عاشور به اساس احکام شرعی، شناخت مقاصد را به استقراء، نصوص قرآنی، یا امر و نهی صریح و سنت متواتره منحصر نموده است.
از علمای معاصر، دکتر سعد الیوبی، به طریقۀ خوب با درنظرداشت نظریات امام شاطبی و ابن عاشور، طرق شناحت مقاصد شریعت را در موارد ذیل دانسته است:
-
استقراء؛
-
شناحت علل احکام شرعی (امرونهی) که در علم اصول فقه، «مسالک العلة» نامیده می‌شود؛
-
امر و نهی صریح؛
-
تعبیرات شارع؛
-
سکوت شارع.
