از بزرگترین آداب قرآن، عمل به آن است؛ چون قرآن در اصل برای عمل کردن نازل شده است و کسی که قرآن بخواند و بدان عمل نکند، در واقع آن را ترک کرده است. الله تعالی میفرماید: «وَقَالَ الرَّسُولُ یارَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا»؛ یعنی: «پیغمبر گوید: پروردگارا قوم من این قرآن را به طور کامل ترک کردند.»
و در جای دیگر میفرماید: «يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ»؛ ترجمه: «آن را به حق تلاوت میکنند.» یعنی به آن عمل میکنند و از احکام آن پیروی میکنند. بنابراین بر قاری قرآن لازم است که بدان عمل کند و حدود قرآن را همانگونه ادا کند که حروف آن را ادا میکند، حلال آن را حلال بداند و حرام آن را حرام بداند و به آیات محکم آن عمل نماید.
کسی که قرآن را میخواند و بدان عمل نمیکند، ترس آن میرود که عاقبت بدی در کمین وی باشد و در واقع شبیه کسی است که الله تعالی دربارهی آنها میگوید: «مَثَلُ الَّذِينَ حُمِلُوا التَّوْرَنَةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآیاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِى الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ»؛ ترجمه: «وصف حال کسانی که (انجام احکام) تورات بر دوش آنان گذاشته شده است؛ سپس آن را رعایت نکردند (خلاف آن عمل نمودند) مانند الاغی است که کتابهایی را بر دوش میکشد، چه بد است وصف آن قومی که آیات خداوند را تکذیب کردند و خداوند قوم ستمکار را رهنمود نمیکند.»
۲۲. گردهم آمدن مردم برای خواندن قرآن و مطالعهی آن
این امریست که رسول گرامی (صلی الله علیه وسلم) آن را مستحب دانستهاند: «مَا اجْتَمَعَ قَوْمٌ فِي بَيْتٍ مِنْ بُيُوتِ الله يَتْلُونَ كِتَابَ الله وَيَتَدَارَسُونَهُ بَيْنَهُمْ إِلَّا نَزَلَتْ عَلَيْهِمُ السَّكِينَةُ وَغَشِيَتْهُمُ الرَّحْمَةُ وَحَفَّتْهُمُ الْمَلَائِكَةُ وَذَكَرَهُمُ اللهُ فِيمَنْ عِنْدَهُ»؛ یعنی: «هیچ گروهی در خانهای از خانههای الله تعالی برای تلاوت و مطالعهی قرآن گرد هم نمیآیند؛ مگر آن که آرامش بر آنان نازل میشود، و رحمت آنها را میپوشاند و ملائکه آنها را احاطه میکنند، و الله تعالی آنها را در میان کسانی که نزدش هستند یاد میکند.»
این گردهمایی و خواندن قرآن باعث میشود استفادهی بهتری از قرآن شود و احکام آن بهتر فراگرفته شود، به شرطی که افراد جلسهی قرآنخوانی با هم انس و الفت داشته باشند.
۲۳. پراکندهشدن از جمعی که در آن دربارهی قرآن اختلافنظر است
همانگونه که مستحب است در وقت خواندن قرآن مردم گرد آیند، مستحب است که وقتی سر موضوعی در خصوص الفاظ، احکام یا موردی دیگر از قرآن اختلافنظر پیدا میشود، از آن جلسه پراکنده شوند؛ به ویژه زمانی که اختلاف طولانی شود و ترس از سرانجام بد آن باشد، در چنین حالاتی باید از آن جمع دوری گزید تا مبادا شیطان در میانشان رخنه کند و انس و الفت میان آنها را خدشهدار نماید. رسول گرامی میفرمایند: «اقْرَؤُوا الْقُرْآنَ مَا ائْتَلَفَتْ عَلَيْهِ قُلُوبُكُمْ، فَإِذَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ فَقُومُوا»؛ «مادامی که دلهایتان بر قرآن مأنوس است آن را تلاوت کنید، هرگاه که در آن اختلاف ورزیدید، پس برخیزید.»
۲۴. قرآن وسیلهی طلب دنیا قرار نگیرد
قاری نباید با قرآن در جستوجوی دنیا باشد و با سوء استفاده از قرآن از مردم طمع دنیوی داشته باشد. قاری نباید قرآن را وسیلهی کسب روزی و نان خوردن قرار دهد و به وسیلهی آن در پی مال و زیادهطلبی باشد. رسول الله (صلی الله علیه وسلم) میفرمایند: «اقرؤوا القرآن واعملوا به، ولا تجفوا عنه، ولاتغلوا فيه، ولا تأكلوا به ولا تستكثروا به»؛ «قرآن را بخوانید و بدان عمل کنید و از آن دور نشوید و در آن غلو نکنید و به وسیلهٔ آن نان نخورید و به کمک آن فزونی نجویید.» کسی که کاری از این قبیل امور انجام دهد، عمل خویش را تباه و نابود کرده و همهی تلاشهایش را ضایع نموده است.
۲۵. میانهروی بین افراط و تفریط
همانگونه که در حدیث قبلی نیز مشاهده کردیم، در ارتباط با قرآن باید راه میانهای پیش گرفته شود. الله تعالی نیز میفرماید: «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا»؛ «و ما شما را این چنین امتی وسط قرار دادیم». بنابراین، انسان مسلمان باید راهی میانه برگزیند؛ نه در کمیت و کیفیت تلاوت قرآن زیادهروی کند و نه هم به حق قرآن جفا نماید و رابطهی خویش را با آن قطع کند، تا مبادا منجر به خستگی و دلزدگی از قرآن شود و یا با کوتاهی در تلاوت آن، عاقبت بدی برای وی رقم زده شود. رسول گرامی (صلی الله علیه وسلم) میفرمایند: «أحب الأعمال إلى الله أدومها و إن قل»؛ «دوستداشتنیترین اعمال نزد الله تعالی، دوامدارترین آنهاست، اگرچه اندک باشد».
۲۶. زیاد تلاوت کردن سورههایی که فضیلت دارد
مثل سورهی بقره، آل عمران، بنیاسرائیل (اسراء) ، زمر، تبارک، معوذات و دیگر سورهها.
