مروری بر تدوین و حجیت حدیث (بخش چهارم)

نویسنده: شکران احمدی

حالا به حقیقتی دیگر از حقایق قرآن تدبر و اندیشه کنیم:

تعلیم حکمت

قرآن کریم همراه با تعلیم کتاب، تعلیم حکمت را نیز جزء وظایف آن‌حضرت ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} بیان داشته است. این حکمت چیست؟ برای فهم و درک آن، نیاز به اندیشۀ صحیح و فکر سلیم می‌باشد. برای فهم مراد و مفهوم حکمت، نخست باید به خود قرآن کریم مراجعه نمود، در این صورت آیات متعددی به نظر خواهد رسید که از آن‌ها معلوم می‌شود: حکمت چیزی است که خداوند متعال آن را نازل فرموده است.

در سورۀ نساء می‌فرماید: «وَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَيْكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَكَ مَا لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ وَكَانَ فَضْلُ اللَّهُ عَلَيْكَ عَظِيْماً» یعنی: «و خداوند فرود آورد بر تو کتاب و دانش را و آموخته است تو را آنچه نمی‌دانستی و فضل الله بر تو بزرگ است.» در سورۀ بقره در جایی فرموده است: «وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللهِ عَلَيْكُمْ وَمَا أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنَ الْكِتَابِ والحكْمَة يَعِظُكُمْ به» یعنی: «و یاد کنید نعمت الله را بر خویش و آنچه فرود آورد بر شما از کتاب و علم که پند می‌دهد شما را به آن.»

از یک آیۀ سورۀ احزاب معلوم می‌شود که حکمت نیز مانند آیات قرآن چیزی بوده که در خانه‌های ازواج مطهرات تلاوت می‌گردید: «وَاذْكُرْنَ مَا يُتْلَى عَلَيْكُن فِي بُيُوتِكُن مِنْ آيَاتِ اللَّهِ وَالْحِكْمَةِ» یعنی: «و یاد کنید آنچه بر شما خوانده می‌شود در خانه‌های‌تان از آیات الله و از حکمت.»

سؤال این است که در خانه‌های ازواج مطهرات غیر از آیات قرآن چه چیز دیگری تلاوت می‌شد؟ و از رسول اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} غیر از قرآن، دیگر به چه چیزی گوش می‌دادند؟

پاسخ این سؤال فقط همین می‌تواند باشد که آن، حدیث و سنت آن‌حضرت ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} بود؛ یعنی نصایح، تعلیمات عمومی و افادات و ارشادات ایشان؛ و چون در این آیه به ذکر و یاد حکمت دستور داده شده است؛ لذا از همین آیه وجوب ذکر و یاد حدیث و سنت نیز معلوم گردید و این هم تقریباً بدیهی و مسلم است که «علم»، «ذکر» و «حفظ»، مقصود بالذات نیستند، بلکه مقدمات عمل هستند؛ بنابراین، از این آیه وجوب عمل بر حدیث و سنت ثابت و معلوم گردید؛ و هنگامی‌که حکمت، نام دیگر سنت است، از آیات قبلی [که در آن‌ها حکمت نیز مانند کتاب منزّل من الله، گفته شده بود] ثابت شد که سنت نیز از جانب الله نازل گردیده و وحی الهی است.

بعد از قرآن، وقتی به معلم قرآن رجوع می‌کنیم، می‌بینیم [هم‌چنان که از قرآن معلوم می‌شود] خداوند غیر از قرآن، چیز دیگری که نام آن «حکمت» است، بر پیامبر خود نازل فرموده است. به‌طوری‌که تعلیمات رسول اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} نیز بیان‌گر این امر می‌باشد؛ چنان‌که می‌فرماید: «ألا إنى أوتيت القرآن ومثله معه»؛ یعنی: «قرآن و مانند آن چیزی دیگری به من داده شده است.»

بر مبنای همین نصوص قرآن و سنت، تمام علمای سلف و ائمه متفق بر این هستند که مراد از: «يعلمهم الكتب والحكمة» و آیات دیگر از این قبیل که در آن‌ها «حکمت» ذکر شده، سنت است و سنت نیز بخشی از وحی الهی است؛ چنان‌که علامه ابن قیم ^{رحمه‌الله} در کتاب «الروح» می‌نویسد:

«إن الله سبحانه وتعالی أنزل على رسوله وحيين واوجب على عباده الايمان بهما والعمل بما فيهما، وهما الكتاب والحكمة، وقال تعالى: «وأنزل الله عليك الكتاب والحكمة» وقال تعالى: «وهو الذي بعث في الأميين رسولاً منهم يتلوا عليهم آياته ويزكيهم ويعلمهم الكتاب والحكمة» وقال تعالى: «واذكرن ما يتلى عليكن في بيوتكن من آيات الله والحكمة» والكتاب هو القرآن، والحكمة هي السنة باتفاق السلف وما أخبر الرسول عن الله فهو في وجوب تصديقه والایمان به كما أخبر به الرب تعالى على لسان رسوله. هذا اصل متفق عليه بين أهل الاسلام، لا ينكره إلا من ليس منهم. وقد قال النبي ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم}: «إني أوتيت الكتاب ومثله معه.» ترجمه: «خداوند متعال دو نوع وحی بر رسول خود نازل کرده که بر آن هر دو ایمان آوردن و عمل کردن واجب است و آن دو، قرآن و حکمت هستند. -آن‌گاه علامه ابن قیم ^{رحمه‌الله} در تأیید این ادعای خود، همان آیاتی را ذکر کرد که در فوق بیان شدند و در آن‌ها تعلیم و تنزیل کتاب و حکمت مذکور است- پس کتاب، قرآن است و مراد از حکمت به اجماع سلف، سنت است. آنچه رسول از جانب خداوند خبر داده و آنچه خداوند از طریق رسول خبر داده، هر دو واجب‌التصدیق هستند و ایمان بر آن دو الزامی است. این عقیدۀ اساسی مسلمانان است. کسی آن را انکار می‌کند که از مسلمانان نباشد و خود رسول اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرموده‌اند: «به من کتاب و مانند آن یک‌چیز دیگر داده شده است، یعنی: سنت.»

ادامه دارد…

بخش قبلی