نویسنده: محمد الافغانی
چالش‌ها و موانع پیشرفت علم فزیک در جهان اسلام
برای بررسی موانع پیشرفت علم فزیک در جهان اسلام در عصر حاضر، باید دو بخش از تاریخ جهان اسلام را مورد مطالعه قرار داد: «عصر طلایی تمدن اسلامی» و «تاریخ معاصر جهان اسلام».
اگر تنها به بررسی یک بخش از این تاریخ بپردازیم، بخش بزرگی از داستان ناگفته باقی می‌ماند. اگر به جهان اسلام معاصر بدون توجه به گذشته و عصر طلایی آن نگاه کنیم، ممکن است تصور شود که جهان اسلام هیچ دستاوردی نداشته است. اما با مطالعه گذشته، در می‌یابیم که داشته‌های علمی تمدن اسلامی به عنوان یکی از زادگاه‌های تمدن و علوم مختلف بوده‌اند. عواملی که در ادامه بررسی خواهیم کرد، باعث شده‌اند که این جایگاه از دست رفته و توسط دیگران تصاحب شود.
فزیک و علوم مرتبط با آن در دوران شکوه تمدن اسلامی موضوعات قابل تحقیق و مطالعه برای دانشمندان مسلمان بوده و نتایج مهمی به دنبال داشته است. علم در اسلام جایگاه بسیار ارزشمندی دارد و مسلمانان را به کسب دانش، تحقیق، تفحص و خردورزی تشویق می‌کند. بسیاری از آیات قرآن و احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلم) گواه این امر هستند. کسانی که تاریخ اسلام را مطالعه کرده‌اند، می‌دانند که دانشمندان مسلمان چه نقش درخشانی در علم داشته‌اند و چگونه دانش آنها به سراسر جهان پرتوافشانی کرده است. به برکت تلاش‌های دانشمندان مسلمان، دورانی پرافتخار در تاریخ شکل گرفت که ضیای علم و دانش آن، شرق و غرب را فرا گرفت و جویندگان دانش از اقصی نقاط زمین، از جمله اروپا که خود را در مضیقه می‌دید، به سمت آن روی آوردند و از آن بهره‌مند شدند.
جوامعی که برخوردار از بنیان‌های علمی و اندیشمندان علوم به خصوص علوم تجربی بودند، نه تنها موجب رشد و تعالی خود شدند؛ بلکه بستر مناسبی برای ارتباط‌های علمی، ارتقای بنیادهای تحقیقی و ایجاد زمینه‌هایی برای رشد این علوم در دوره‌های بعدی بوده‌اند.
یکی از دوران‌های طلایی بروز، رشد و تعالی علوم تجربی در تمدن اسلامی، دوران طلایی آن بود که علم فزیک به نوبه خود توانسته مورد توجه قرار گیرد. موفقیت و پیشرفت دانشمندان مسلمان در این علم به گونه‌ای است که مورخین و پژوهشگران غربی به تمجید و تحسین آن پرداخته اند که نمونه‌های آن در کتب آنها به وفور مشاهده می‌شود.
در کتاب‌های مختلفی هم چون کتاب «تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی» که نویسنده در آن بیان می‌دارد: «اکتشافات باروت را از مدتی پیش به «رجربیکن» نسبت می‌دادند، ولی بعد معلوم شد که او مانند آلبرت اعظم آن را از نسخه قدیمه‌ای که از مسلمین به دستش افتاده بود تحصیل کرده است.»
پی‌یر روسو می‌نویسد: «هارون الرشید ساعت زنگداری را به عنوان هدیه برای شارلمانی فرستاد که خودکار کار می‌کرد و مردم غرب آن را به عنوان یکی از عجایب جهان شمردند.» هونکه در این باره می‌گوید: «چینی‌ها دو هزار سال پیش از عقربه مغناطیسی که در جهت شمال و جنوب قرار می‌گیرد آگاه بودند، اما آنها ادعا می‌کردند که استفاده از قطب‌نما در دریانوردی را برای اولین بار از بیگانگان آموخته‌اند.» چون در آن زمان دریانوردی تجاری مسلمانان از اقیانوس هند تا چین را در بر می‌گرفت، می‌توان نتیجه گرفت که منظور از دریانوردان خارجی که از قطب‌نما استفاده می‌کردند، مسلمانان بوده‌اند و مدارک اسلامی آن دوران استفاده از قطب‌نما توسط آنان را تأیید می‌کنند.
در کتب متعدد و در حوزه‌های گوناگون علمی، نام مسلمانان برجسته است و دستاوردهای آنان برای دیگران بسیار چشمگیر و ارزشمند بوده است؛ زیرا آنها بنیان‌گذار اصول بوده و برای گسترش دانش تلاش فراوانی کرده‌اند.
مسلمانان دوران طلایی در زمینه‌های مختلف علمی، به ویژه ریاضیات و فزیک، شاهکارهای بسیاری از خود به جای گذاشته‌اند که در بخش‌های قبلی این نوشته به طور مفصل مورد بررسی قرار گرفته است.
با گذشت زمان و پیش آمدن عوامل خاصی، رویکرد علمی، به ویژه در علوم طبیعی، در جوامع بشری، به ویژه در سرزمین‌های اسلامی، تا مدت‌ها دچار رکود شد. این روند افول در تولید علم به صورت جهانی گسترش یافت و برای مدتی بر جوامع بشری حاکم شد، تا اینکه دوباره عصر بازتولید علم فرا رسید و جهان به خود رنگ و لعاب تازه‌ای بخشید. جهان اسلام نیز در این میان آسیب‌های فراوانی دید، به ویژه در عرصه علوم طبیعی و به خصوص در زمینه‌های فزیک و ریاضیات.
چالش‌ها
1ـ در اختیار نداشتن آموزگاران موفق و چیره؛
نبود و یا کم بود، اساتید ماهر و زبده باعث گردیده است که روند آموزش و آموختاندن علوم طبیعی علی الخصوص علم فزیک در جهان اسلام روند و سیر نزولی به خود بگیرد. در واقع موجودیت آموزگاران ماهر و متبحر در هر سطحی که محصل قرار داشته باشد، در علم پروری او تاثیر دارند، و خود واضح است که هر گاه اساتید در هر فنی ماهرانه نقش خود را ایفا کنند، محصلین آنان نیز برجسته از دیگران خواهند بود، ولی متاسفانه با در اختیار نداشتن و یا کم شدن اساتید متخصص در خصوص علوم طبیعی و بخصوص علم فزیک، آموزش علم فزیک با چالشی بسیار اساسی در کشورمان مواجه شده است.
2ـ عدم سرمایه گذاری دقیق بر لابراتوار سازی و مجهز نمودن آنها؛
در اختیار نداشتن لابراتوارهای مجهز برای ادامه دادن در خصوص علم فزیک یکی از چالش های مهمی است که این علم در کشور ما به آن روبرو است، و تا مادامی که این قضیه به عنوان یک چالش قابل حل به آن نگریسته نشود، در این بحران سرگردان خواهیم بود.
3ـ موجود نبودن منابع دسته اول و کافی؛
موجود نبودن منابع دسته اول در هر علمی باعث می گردد که آموزگاران آن علم به عقب بازگردند و از داشته‌های دیگران که در واقع به آن نشخوار علمی گفته می شود، بسنده کنند.
در برخی از مناطق جهان اسلام شاید برخی از منابع در خصوص علم فزیک موجود باشد، ولی این منابع و به قدری که موجود است برای بازتولید علم و ارتقای داشته های فزیکی اصلا کافی نیست. تجهیزات کتابی و لابراتواری برای آموختن و آموختاندن و گستراندن، علم فزیک یکی از بایسته‌های اساسی می‌باشد.
راهکارهای احیا و بازیابی نقش دانشمندان مسلمان در توسعه علم فزیک در دنیای معاصر
اگر خواهان بازیابی شکوه و اعتبار علمی دوران طلایی اسلام هستیم و می‌خواهیم در توسعه علم، به‌ویژه در علوم طبیعی و علم فزیک، در دنیای امروز نقش‌آفرین باشیم، ابتدا باید موانع و چالش‌های پیش روی دانش‌پژوهان و متخصصان را شناسایی و رفع کنیم. در مرحله بعدی، باید زمینه‌های لازم برای ارتقای توانایی‌های تحصیلی و فراهم کردن امکانات پژوهشی و علمی را برای آنان مهیا سازیم. در رابطه با راهکارهای احیا و بازیابی جایگاه و نقش دانشمندان مسلمان در حوزه علوم طبیعی، باید به بازبینی و رفع چالش‌ها و موانع بپردازیم و با برداشتن آنها، مسیر درست را برای دستیابی به عظمت و اعتبار علمی طی کنیم.
-
پرورش نسلی مشتاق به علوم طبیعی و به‌خصوص فزیک؛
با پرورش و آموزش صحیح، می‌توانیم نسلی را پرورش دهیم که در عرصه علوم طبیعی و سایر شاخه‌های دانش، توانمندی‌هایی نشان دهند که به صورت مؤثر در حل مشکلات جامعه جهانی کمک کنند. برای تحقق این امر، باید استادان مجربی را در هر زمینه مشخص فراهم کنیم و زمینه‌های رشد و شکوفایی آنان را فراهم آوریم. هرچه بیشتر بر روی نیروی انسانی خود سرمایه‌گذاری کنیم، در مسیر دانش و نوآوری علمی پیشگام‌تر خواهیم بود.
-
بهره‌گیری از تجهیزات مدرن؛
دسترسی به تجهیزات مدرن و پیشرفته، برای ارتقای سطح دانش، بسیار مهم است و در توسعه علوم طبیعی بسیار کارآمد و مؤثر خواهد بود. دانش‌پژوهان و فزیکدانانی که در حوزه علم فزیک فعالیت می‌کنند، اگر فاقد تجهیزات لازم باشند، پیشرفت تحقیقاتی و تولید علمی‌شان کند خواهد شد. بنابراین، برای ارتقای ظرفیت دانش فزیکی، ضروری است که تجهیزات آزمایشگاهی مورد نیاز برای تحقیقات در حوزه فزیک در اختیار دانش‌پژوهان و دانشمندان قرار گیرد.
-
تهیه منابع دسته اول؛
برای این که بتوانیم در قدم اول خود را با سطح دانش روز مجهز نماییم باید از منابعی که آنها استفاده می‌کنند بهره ببریم تا بتوانیم تا در دست داشتن آن منابع به تولید منابع دیگری همت بگماریم. استفاده از تجربه دیگران برای کسب علوم بسیار مفید است چرا که استفاده از تجربه باعث می گردد که مسیر طی شده را دوباره طی ننماییم و انسانی که این مسیر های کوتاه شده را دوباره طی کند، خود را در مواضع و جایگاه هایی قرار خواهد داد که دیگران آن مسیر را سالیان سال قبل طی کرده و داشته‌های آن مسیر را برچیده اند.
-
فراهم نمودن زمینه سفر به کشورهای پیشرفته در علوم طبیعی؛
