بدگمانی، نوعی بیماری فکری و اخلاقی است که به شکل منفی در فرد، کسی یا چیزی ایجاد می‌شود. فرد بدگمان و بدبین کسی است که برداشت‌های ذهنی خود را از دیگران بر وجه زشت و نادرست حمل کند، در حالی‌که امکان حمل بر وجه شایسته نیز وجود دارد.
بدگمانی در لغت به معنای سوءظن، بدخیالی، و اندیشه‌ی بد کردن درباره دیگران آمده است. به عبارت دیگر، بدگمانی آن است که انسان درباره رفتار و گفتار دیگران، افکار و خیالات ناروا داشته و به آن ترتیب اثر دهد و آن خیال را به صورت یک واقعیت ببیند. به عنوان مثال، مردی را در حال گفت‌وگو با زنی دیده و به ذهنش خطور کند که این دو با هم رابطه نامشروع دارند، گفت‌وگوی آن‌ها عاشقانه است و در عمل، با آن شخص معامله یک انسان بدکار، بدعمل و بدچشم بکند و از او سلب اطمینان نماید. به چنین حالتی بدگمانی و به کسی که درباره دیگران این گونه اندیشه‌ی بد دارد، بدخواه، بدگمان و بداندیش گویند.
بدگمانی که در عربی به آن سوءظن می‌گویند، از ترکیب دو واژه‌ی «سوء» و «ظن» تشکیل شده است. ظن به معنای احتمال است و اگر از نشانه قوی گرفته شود به علم منتهی می‌شود و اگر از نشانه ضعیف گرفته شود در حد توهم باقی می‌ماند. «سوء» به معنای هر چیز ناپسند و مکروه و ناراحت‌کننده است. سوءظن در واقع به معنای تفسیر نادرست و اشتباه از افعال و اقوال دیگران است و در مورد هر چیزی رای و نظر فاسدی دارد. دایره سوءظن بسیار وسیع است و در تمام مسائل عبادی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تاثیر می‌گذارد.
خداوند متعال می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» «ای مؤمنان! از بسیاری از گمانهای بد بپرهیزید که بیشک برخی از گمانها، گناه اند.»
الله تبارک و تعالی در این آیه مبارکه ابتدا اهل ایمان را از گمان بردن فراوان و پیروی از هر گونه گمان باز داشته و علتش را بیان کرده است که برخی از گمانها گناه می‌باشد. گمان بد و یا بدبینی عملی زشت و ناپسند است.
البته از گمان بردن مطلق منع نکرده است؛ زیرا نوعی از گمان از نظر اخلاقی و دیانت پسندیده و مطلوب است، مثلاً گمان نیک درباره الله جل جلاله و پیامبرش (صلی‌الله‌علیه‌وسلم)، گمان نیک درباره مؤمنان و کسانی که انسان با آن‌ها در رابطه است، و کسانی که دلائل شرعی و منطقی برای بدبینی درباره آن‌ها وجود نداشته باشد.
اما گمان‌هایی که گناه است، این است که انسان بدون دلیل درباره دیگران سوءظن و نظر بد داشته باشد، و یا در ابراز رأی درباره دیگران همیشه بنا را بر سوءظن بگذارد، و یا درباره کسانی که ظاهر حال‌شان بر صلاح‌شان دلالت دارد، بدگمانی کند. همچنین این نیز گناه است که در قول و فعل کسی احتمال خوبی و بدی برابر و یکسان باشد و ما بنا را بر سوءظن گذاشته و درباره او بدبین شویم. کسی که از الله متعال می‌ترسد حتماً این احتیاط را در پیش خواهد گرفت که در برخورد خود با مردم دچار لغزش و گناه نگردد چون گمان بد خود گناه است و سرچشمه گناهان دیگر و بزرگ‌تری چون تهمت، تجسس و غیبت می‌گردد. هرگاه این عادات بد و زشت در میان مسلمانان شیوع پیدا کند، جنگ و نزاع و اختلاف و تفرقه و دشمنی بیشتر می‌گردد.
خاطرنشان می‌شود که در مورد حرمت سوءظن، رسول گرامی اسلام نیز ما را بی‌بهره نگذاشته و در سخنانی بسیار آموزنده ما را از بیماری‌های قلبی که سرچشمه بسیاری از آن‌ها سوءظن می‌باشد بازداشته‌اند. ایشان فرموده‌اند: «إِيَّاكُمْ وَالظَّنَّ، فَإِنَّ الظَّنَّ أَكْذَبُ الْحَدِيثِ، وَلَا تَحَسَّسُوا وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا تَحَاسَدُوا، وَلَا تَدَابَرُوا، وَلَا تَبَاغَضُوا، وَكُونُوا عِبَادَ الله إِخْوَانًا»؛ «شما را از ظن و گمان بد و بدبینی بر حذر می‌دارم زیرا ظن و گمان دروغ‌ترین سخن به شمار می‌رود و هرگز در پی یافتن عیوب دیگران نباشید و تجسس نکنید و به یکدیگر حسادت نورزید و به همدیگر پشت نکنید (از هم ناراحت و دلگیر نشوید) و بندگی الله را پیشه کنید در حالی که با یکدیگر برادر (و مهربان) هستید».
سوءظن بزرگ‌ترین مانع همکاری‌های اجتماعی و اتحاد و پیوند دل‌هاست و انسان را به زندگی فردی، گوشه‌گیری، انزوا و تک‌روی می‌کشاند و مفاسد ناشی از این صفات را به همراه دارد. سوءظن نمی‌گذارد انسان به دیگری اعتماد کند و پایه همکاری با او را بنا نهد و با کمک او به حل مشکلات بپردازد. بدبینی سرچشمه‌ی عداوت‌ها و گاهی مایه‌ی اصلی جنگ‌ها و نزاع‌های خونین می‌شود. چه بسیار خانواده‌هایی که بر اثر بدبینی از هم متلاشی شده‌اند و چه بسیار افراد لایق و باشخصیتی که با یک گمان بد در حق آن‌ها، تسلیم مرگ گردیده‌اند. گاهی نیز گمان بد آتش جنگ‌های بزرگی را روشن ساخته است.
همچنین سوءظن، محبت و دوستی را از بین می‌برد و نفاق و دورویی را در میان دوستان پرورش می‌دهد؛ زیرا چنین کسی در ظاهر ناچار است تظاهر به دوستی با رفقای خود کند در حالی که در باطن چنین نیست و نسبت به آن‌ها بدبین می‌باشد. همین رفتار موجب پرورش روح نفاق و دورویی در او خواهد شد و به همین سبب، رسول گرامی اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) آن را «اكذب الحدیث» (بزرگ‌ترین دروغ) نامیده است. بدبینی سرچشمه‌ی ناراحتی روح و عذاب جسم و اضطراب و نگرانی خاطر است.
افراد بدبین غالباً ناراحتند و بر اساس توهماتی که درباره اشخاص و حوادث دارند، فوق‌العاده رنج می‌برند. آن‌ها از معاشرت با افراد که یکی از وسایل عادی و مؤثر روحی است، گریزانند؛ زیرا کلمات یا کارهای مردم را کنایه و نیش‌هایی برای خود فرض می‌کنند. از درد دل با دوستان که وسیله‌ی مفیدی برای تخفیف آلام و ناراحتی‌هاست، می‌ترسند؛ زیرا ممکن است موجب افشای اسرار آن‌ها یا مشکلات دیگری گردد! به همین دلیل، غالباً افسرده، بی‌نشاط و غمگین هستند و تدریجاً به صورت یک موجود معطل و بی‌فایده در می‌آیند.
افراد بدبین از صفای روح غالباً بی‌بهره‌اند زیرا همیشه در دل خود مشغول به غیبت افراد دیگرند و به همین دلیل، بعضی از علمای اخلاق سوءظن را به عنوان «غیبت با قلب» عنوان نموده‌اند. همان‌گونه که قبلاً اشاره کردیم، این آفت خود منشأ بسیاری از بیماری‌های قلبی دیگر مانند غیبت و حسد می‌گردد.
By محمد فاتح