یکی از مفاهیم کلیدی و حیاتی در جوامع انسانی، پدیدۀ تعاون است که نقشی بارز و اساسی را در پیشرفت و توسعۀ جوامع انسانی ایفا می‌کند. تعاون، به عنوان یکی از اصول مهم زندگی اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی، در زمینه‌های مختلف و در ابعاد گوناگون در جوامع به چشم می‌خورد. تعاون، از سطح کوچک و خانواده گرفته تا سطح بین‌الملل نقش خود را در جامعه ایفا کرده و زندگی بشر را متحول ساخته است.
تعاون و همکاری بر اعمال نیکو، جزء لازم و جداناشدنی یک جامعه می‌باشد که بدون آن زندگی اجتماعی به شیوۀ خوب و زیبا سامان نمی‌گیرد.
تعاون چیست؟
«تعاون» از ریشۀ عون و به معنی یاری کردن «یاری رساندن» و اعوان به معنی «یاران»، «دوستان»، «کمک و امداد» آمده است؛ یعنی افراد جامعه در جهت آسایش و رفاه خود نیازمند کمک به همدیگر هستند و این استعانت و امداد در جهت خیر و اصلاح حال همدیگر، سعادت بشریت را تضمین می‌کند.
تعاون به معنای همکاری و تلاش مشترک بین افراد یا گروه‌ها به منظور دستیابی به یک هدف یا اهداف مشترک است. عرصۀ تعاون بسیار وسیع و دامنه‌دار است که همۀ میادین؛ اعمال، معاملات، علاقات و ارتباطات بین المللی و دادوستد داخلی و جهانی را شامل می‌شود و یکی از ستون‌های مهم بقا و حیات جامعه است.
خداوند متعال در قرآن‌کریم می‌فرماید: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّـهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ»؛ «(خطاب عــام است ای انسان) همواره در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید و (هرگز) در راه گناه و تعدى همکاری ننمائید و از خدا بپرهیزید که مجازاتش شدید است».
آیۀ فوق، تعاون و همکاری جامعه را فرض عین و آن را یک اصل کلی اسلامی شمرده است، که سراسر مسایل اجتماعی، حقوقی، اخلاقی، سیاسی و فرهنگی را در برمی‌گیرد. طبق این اصل انسان‌ها بویژه مسلمانان مؤظفند در کارهای نیک با همدیگر تعاون و همکاری نمایند؛ ولی همکاری در اهداف باطل، اعمال نادرست و ظلم و ستم مطلقاً ناجایز و ممنوع است.
این قانون اسلامی (تعاون) یقینا بر ضد قانونی است که در جاهلیت عرب و حتی در جاهلیت امروزه نیز حکومت می‌کند. زيرا (تعاون) در جاهلیت بر مبنای تعصب و عصبیت عشیرتی انجام می‌گرفت و به حمایت یکدیگر بر می‌خواستند، بدون این‌که تحقیق کنند، تعاون عادلانه بوده است یا ظالمانه. این اصل در مناسبات بین المللی امروز نیز حکومت می‌کند، و غالباً دولت‌های هم‌پیمان و یا آن‌هایی که منافع مشترکی دارند در مسایل مهم جهانی به حمایت یکدیگر برمی‌خیزند، بدون این‌که اصل عدالت و دموکراسی را رعایت کنند و ظالم و مظلوم را از هم تفکیک بنمایند و به یاری تضییع حقوق و خواسته‌های مردم مظلوم برخیزند. اما قانون اساسی اسلام بر این قانون جاهلانه و خودکامانه خط بطلان کشیده و دستور می‌دهد: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى». تعاون و همکاری مسلمانان و یا حکومت‌ها با یکدیگر، باید در کارهای نیک و برنامه‌های مفید و سازنده و جهت احقاق حقوق شرعی و مردمی باشد، نه در گناه و ظلم و تعدی و نه بخاطر مصلحت نظام و خودی و غیر خودی. «… وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ …».
تعاون در اسلام
تعاون در اسلام کلمه‌ای است جامع و بسیار گسترده که در تمامی امور زندگی فرد و جامعه اشتراک دارد و شامل کلیۀ میادین اعمال و معاملات و ارتباطات بین المللی می‌باشد. و حتی امور معنوی و اخروی، چون طاعات و عبادات و اوقات نماز پنج‌گانه و اختصاص یک ماه روزۀ ماه رمضان و مراسم حج، همه و همه دال بر روح (وحدت و مشارکت) جهت نظم و ادای آن است.
اسلام، تعاون و همکاری را شعبه‌ای از ایمان شمرده است؛ چون اساس و ستون حيات جامعۀ بشر، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، بر این پایه پی‌ریزی شده است. اگر تعاون و همکاری میان مردم نباشد، جامعه دیربازی، رو به اضمحلال و سقوط خواهد رفت.
حديث: «كلّكُم راع و كُلّكُمْ مسئول عن رَغْيَتِهِ»؛ آشکارکنندۀ این واقعیت است یک خانواده احتیاج مبرم به یکدیگر دارند. مرد، حوایج افراد زیر سرپرستی‌اش را از نظر نفقه و امرار معاش پوره می‌کند و زن هم در خانه مرد را کمک می‌نماید و هر دو در تربیت فرزندان مؤثر بوده و آنان هم والدین خویش را کمک خواهند کرد.
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرموده‌اند: «لا يُؤمنُ أحدُكُمْ حتّى يُحِبَّ لأخيه ما يُحِبَّ لِنفسِهِ»؛ ترجمه: «مؤمن واقعی کسی است که آنچه برای خود می‌پسندد و دوست می‌دارد برای دیگران هم دوست بدارد.»
مسلماً دل‌سوزی با عموم مردم آن است که همیشه خیرخواه و دل‌سوز آنان بوده و نفع آن‌ها را نفع خود و خیر و صلاح آن‌ها را خیر خود و ضرر و زیان آن‌ها را ضرر خود تلقی نماید؛ این یعنی دین و دین‌دار بودن است.
