پیش درآمد: امر به معروف و نهی از منکر یکی از پایه‌های اساسی دین مبین اسلام است. این اصل در اسلام از جایگاه و منزلت بسیار بلندی برخودار است. آیات بی‌شمار قرآن و احادیث جناب رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم دال بر این امر هستند. در این مقاله مباحث ذیل «اقسام معروف و منکر، شرایط امرکننده به معروف و نهی کننده از منکر و خروج از طاعت امیر» را مورد بررسی قرار می‌دهیم. قبل از این که به این مباحث بپردازیم لازم می‌دانم جایگاه «امر به معروف و نهی از منکر» را در پرتوی قرآن، سنت و اقوال علما بیان کنم؛ زیرا این مبحث یکی از مباحث مهم در شریعت اسلامی است که خداوند، انبیا و رسولان را برای این مسئولیت بزرگ گسیل داشت.
جایگاه امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر یکی از مهم‌ترین اعمال و اساسی‌ترین مسئولیت‌ها در دین اسلام است. دین اسلام بدون امر به معروف و نهی از منکر پایدار و برقرار نمی‌ماند. آیات و احادیث بی‌شماری وجود دارد که بر جایگاه و منزلت امر به معروف و نهی از منکر دلالت دارند.
امر به معروف و نهی از منکر و خیرخواهی برای مردم یکی از شعائر ایمان است که اهل حق اعم از انبیا، رسولان و پیروان‌شان با آن شناخته می‌شوند. مسئولیت آنان امر به معروف؛ یعنی بر برپانمودن توحید، عبادت الله متعال، اقامۀ عدالت و پایبندی به اخلاق فاضله و نهی از منکراتِ شرک، نافرمانی، ظلم و فساد در زمین بود.
خداوند متعال به نقل از داستان حضرت لقمان که به پسرش گفت، چنین می‌فرماید: «یا بني أقم الصلاة وأمر بالمعروف وانه عن المنكر واصبر على ما أصابك إن ذلك من عزم الأمور»؛ (پسرجان! نماز را برپای دار و به نیکی فرمان ده و از ناپسند بازدار و بر هر آن‌چه به تو برسد بردباری کن که این از کارهای سترگ است.)
در جای دیگر می‌فرماید: «فلولا کان من القرون من قبلكم أولو بقية ينهون عن الفساد في الأرض إلا قليلا ممن أنجيبنا منهم»؛ (پس چرا از امت‌های پیش از شما خردمندانی نبودند که از فساد در زمین باز دارند؟ مگر اندکی از آنان که نجات‌شان دادیم.)
در جایی دیگر خداوند متعال امر به معروف و نهی از منکر را از ویژگی خاص مؤمنین و مؤمنات قرار داده است چنین می‌فرماید: «والمؤمنون والمؤمنات بعضهم أولياء بعض يأمرون بالمعروف وينهون عن المنكر…» ؛ (مردان و زنان مؤمن کارسازان هم‌دیگراند، به معروف امر و از منکر نهی می‌کنند.)
تشویق و ترغیب پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم به این مسئولیت از همه بیشتر بود؛ طوری‌که امتش را به هر کار نیک امر نموده و از هر منکر بازداشته است. چنانچه در احادیث متعددی به این مسئولیت بزرگ دستور می‌دهند.
در حدیثی می‌فرماید: «هرگاه یکی از شما کار منکری را مشاهده کرد آن را با دستش تغییر دهد و باز دارد و اگر نتوانست پس آن را با زبانش تغییر دهد و منع کند و اگر نتوانست پس آن را با قلبش [ناپسند بداند و از آن دوری کند] و این ضعیف‌ترین درجۀ ایمان است».
رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرماید: «به کارهای نیک و خوب امر کنید و از کارهای ناپسند و منکر بازدارید قبل از این که دعا کنید و دعای‌تان اجابت نشود.»
در حدیث دیگری می‌فرماید: «قسم به ذاتی که جانم در اختیار اوست یا این که امر به معروف کنید و از کارهای منکر بازدارید و گرنه نزدیک است که خداوند متعال بر شما چنان عقوبتی نازل کند که دعا کند و خداوند متعال دعای‌تان را استجابت نکند.»
این احادیث به صورت بسیار واضح و نمایان جایگاه و منزلت امر به معروف و نهی از منکر را بیان می‌دارد که اگر در جامعه امر به معروف و نهی از منکر نباشد آن جامعه با چه چالش‌ها و مشکلاتی روبرو خواهد شد.
شیخ محمد شوکانی در مورد اثرات اجتماعی امر به معروف و نهی از منکر چنین می‌فرماید: «بدان‌که امر به معروف و نهی از منکر از بزرگ‌ترین ستون‌های دین هستند؛ زیرا به وسیلۀ آن دو منافع دنیا و آخرت به دست می‌آید، اگر آن دو تا قایم و استوار باشند سایر ستون‌های دینی و منافع دنیوی نیز محکم و استوار می‌گردند و اما اگر آن دو تا قایم و برپا نباشند، پس قیام و برپایی بقیۀ امور دینی و دنیوی دیگر منفعتی در بر نخواهند داشت.»
شیخ صالح بن عثمین در مورد امر به معروف و نهی از منکر می‌گوید: «امر به معروف و نهی از منکر دو ستون قوی و نیرومند برای بقا، عزت و وحدت این امت هستند تا خواهشات نفسانی آن را از هم جدا نسازد و در راه‌های گوناگون متشتت نشود، به همین خاطر امر به معروف و نهی از منکر یکی از فرایضی است که بر هر مرد و زن، همراه با قدرت لازم است.»
امر به معروف و نهی از منکر در اسلام، دارای اهمیت بسیار بالای است. این جهاد دایمی است که مسلمان آن را به دوش می‌گیرد. این مسئولیت اصل اساسی در برپاداشتن تمدن اسلام است؛ زیرا شریعت اسلامی بدون آن قایم نمی‌گردد. امر به معروف و نهی از منکر قطب بزرگ دین است؛ وظیفه‌ای که به خاطر آن تمام انبیا مبعوث گردیدند و این مسئولیت، راز برتری این امت بر سایر امت‌ها و دریچه‌ی امن زندگی و ضامن سعادت فردی و اجتماعی آن است؛ مسئولیتی که معانی خیر و صلاح را در امت ثابت نگاه می‌دارد و عوامل شر و فساد را از زندگی آن از بین می‌برد و زمینه‌ای را فراهم می‌سازد که آداب و فضایل در آن رشد و نمو می‌کنند و منکرات و رذایل از بین می‌روند.
امر به معروف و نهی از منکر یک مسئله‌ی سرنوشت‌ساز است که حفظ امت بر مسیر اسلامی، به وسیله‌ی آن مترتب می‌شود و این یک مسئولیت اجتماعی است که باید مورد توجه تمام مسلمانان قرار گیرد. امر به معروف و نهی از منکر یکی از کارهای پر اهمیت در مبارزه با فساد در جامعۀ اسلامی است.
