نویسنده: عبدالحمید نوروزی
مقام علم و علما از دیدگاه سلف
1.قالَ عُمَرُ: «تَفَقَّهُوا قَبْلَ اَنْ تَسُودُوا»؛ حضرت عمر رضی‌الله‌عنه می‌فرماید: قبل از جست‌وجوی مقام، علم و اطلاعات كافی را كسب كنید.
-
ابوالاسود می‌گوید: «هچ چیزی شریف‌تر از علم نیست. پادشاهان بر مردمان حكومت می‌كنند و علما بر پادشاهان»
-
سالم‌بن ابی الجَعد می‌گوید: «سید و آقای من، من را به سیصد درهم خرید و آزادم كرد. با خود گفتم: چه پیشه‌ای را پیش گیرم؟ سرانجام به كسب علم مشغول شدم؛ هنوز یك سال نگذشته بود كه حاكم مدینه برای دیدن من آمد. ولی من به او اجازۀ ملاقات ندادم»
-
امام زهری رحمه‌الله می‌گوید: «علم جزو كارهای بزرگ است و جز بزرگ‌مردان آن را دوست ندارند.
علم در آینۀ شعرا
ارزش انسان ز علم و معرفت پیدا شود
بی‌هنر گر دعویِ بی‌جا کند رسوا شود
(خسرو نیشابوری)
حافظا علم و ادب ورز که در مجلس شاه
هر که را نیست ادب لایق صحبت نبوَد
(حافظ)
مالی که ز تو کس نستاند علم است
حرزی که تو را به حق رساند، علم است
جز علم طلب مکن تو اندر عالم
که تو را ز غم رهاند، علم است
( شیخ بهایی)
علوم عصری و اهمیت آن از منظر اسلام
طب، ساینس، ریاضیات، زراعت، خیاطی و سایر علوم روز جزو نیازهای انسان است؛ چرا که اگر متخصصی در بخش‌های مربوطه در جامعه وجود نداشته نباشد، مردم با مشکلات زیادی مواجه خواهند شد.
پرواضح است که غرب به سبب علوم عصری که در آن پیشرفت نموده، بالای جهان امروزی فرمانروایی می‌کند؛ از جمله کشورهای اسلامی، غرب در این علوم انقلابات را برپا کرده بالخصوص در عرصه‌های الكترونى، فضا، اتُم، …با آنکه فاصلۀ علوم از دین در غرب به خصوص در ساحۀ نظامی منجر به تهدید بشریت شده مانند سلاح‌های اتُمی و کیمیاوی که امنیت جهان را به خطر مواجه ساخته است و چیزی که با روح اسلام در تضاد قرار دارد. این علوم وقتی برای بشریت مفید واقع می‌شود که با اساسات ایمان و دین همراه بوده و در چوکات اخلاق انسانی پیشرفت کند و این چیزی است که اسلام عزیز به آن امر می‌کند طوری که بر علم مفید امر کرده و پیامبر اسلام از علم غی مفید اجتناب ورزیده است.
از اینکه ما در عصر ساینس و تکنالوژی زندگی می‌کنیم، آموختن هر علم دنیوی و شرعی بر مرد و زن فرض کفایی است؛ زیرا بیشتر بخش‌های زندگی و عبادات اکنون توسط ساینس و تکنالوژی قابل درک و فهم بوده و ساینس و تکنالوژی خادم علم شرعی و کلید فهم عبادات است.
ملت‌هایی که افرادش علم و دانش دنیایی نداشته باشند، عقب‌مانده، ذلیل و محتاج دیگران‌اند.
نمونه‌هایی از تعامل سازندۀ اسلام با علوم بشری
با آن كه قرآن اثر علمی به معنای كتاب آكادمیك برای آموزش دانش‌ها و علوم بشری نیست، با این همه در آموزه‌های قرآنی و نبوی می‌توان نمونه‌های بسیاری را یافت كه به مسائل علمی به طور دقیق و موشكافانه‌ای پرداخته است. هر چند كه در زمان عصر نزول قرآن، علوم و دانش‌های بشری به این‌اندازه از رشد و تكامل و بالندگی نرسیده بود؛ ولی قرآن با توجه به عناصر فرهنگی و علمی موجود می‌كوشد تا ضمن بازسازی به جهات دیگری از علوم كه بر بشر مخفی و پنهان مانده بود، اشاره كند. در حقیقت در این حوزه نیز افزون بر برخورد تخطئه، امضا و یا بازسازی، به تأسیس و تولید علم به مفهوم مدرن آن توجه داشته كه نویسندگان و مفسران امروزی به نام اعجاز علمی قرآن از آن یاد می‌كنند.
در حقیقت، اسلام و قرآن نه تنها به علوم بشری و دانش‌های عقلانی و تجربی بشر ارج و اهمیت گذاشته، بلكه خود گاه به یاری آن شتافته و مهم‌ترین عناصر و اصلی‌ترین مولفه‌های تولید علم را به بشر شناسانده تا بر پایۀ آن گام‌های بلند دیگری را خود به مدد علم و تجربه بردارند.
در این جا به برخی از این نمونه‌ها اشاره می‌شود تا جایگاه و ارزش علم به مفهوم مدرن را در آموزه‌های قرآنی و نبوی تحلیل و تبیین نماییم:
قرآن در سورۀ دخان در گزارش خود، تصویری از آسمان و پیدایش كهكشان‌ها ارائه می‌دهد كه بیانگر گازی بودن دنیا در آغاز آفرینش است. در آیۀ 47 سورۀ ذاریات نیز دربارۀ بسط و توسعۀ دنیا می‌فرماید: وَالسَّمَاءَ بَنَینَاهَا بِأَیدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ؛ ما با قدرت خود آسمان را بنا نهادیم و به طور مداوم آن را گسترش می‌دهیم. در این آیه آسمان به معنای كهشكان‌هایی است كه ما در برابر خود در آسمان می‌بینیم. در آیۀ 30 سورۀ انبیا نیز به مسئلۀ جمع بودن و سپس گسترش و رتق آسمان‌ها اشاره می‌كند و می‌فرماید: أَوَلَمْ یرَ الَّذِینَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ كَانَتَا رَتْقًا. در ادامۀ آیه دربارۀ آفرینش در زمین نیز به مسئلۀ آفرینش موجودات زنده از آب اشاره می‌كند و به این مسئلۀ علمی توجه می‌دهد كه موجود زنده در زمین بی‌آب معنا و مفهومی ندارد: وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَیءٍ حَی أَفَلَا یؤْمِنُون.
در آیۀ 31 سورۀ انبیا، وضعیت كوه‌ها را در زمین به گونه ای ترسیم می‌كند كه بخش بیشتر آن در زیر زمین قرار گرفته و مانند میخ عمل می‌كند؛ امری كه امروزه از مسلمات زمین‌شناسی است: وَجَعَلْنَا فِی الْأَرْضِ رَوَاسِی أَنْ تَمِیدَ بِهِمْ وَجَعَلْنَا فِیهَا فِجَاجًا سُبُلًا لَعَلَّهُمْ یهْتَدُونَ.
در آیات متعدد دیگری به فرایند تشكیل ابر و آب اشاره می‌كند و می‌نمایاند كه تا چه‌اندازه دانش به این مسائل را برای بشر مفید و سازنده می‌داند.
این همه توجه دادن به مسائل عمیق علمی در حوزه‌های متنوعی چون پزشكی، جغرافیا، زمین‌شناسی، اختر شناسی و نجوم و انسان‌شناسی و مانند آن تنها از این رو صورت می‌گیرد تا انسان را بر انگیزد تا با عقل و خرد خود به محیط و بیرون شناسی و خودشناسی توجه كند و در مسیر هدایت و سعادت دنیا و آخرت به آبادانی زمین به عنوان وظیفه و هدف میانی بنگرد و با تسخیر آسمان و بهره‌گیری از امكانات، خود را به كمال برساند و به عنوان خلیفۀ خدا عمل كند.
با آن كه قرارگاه انسان زمین است؛ ولی هرگز به معنای آن نیست كه در آسمان سیر و حركت نكند و آن را به تسخیر خود در نیاورد.
انسان از زمین به سوی آسمان حركت خواهد كرد و با سلطان و برهان عقلی و مدد امكانات و ابزارهایی كه می‌آفریند خواهد توانست از گوشه‌ها و اقطار آسمان بیرون رفته و آسمان و سیارات دیگر را به تسخیر خود در آورد. امری كه قرآن خود بر آن تأكید ورزیده و مردم را به آن فرا خوانده است.
ادامه دارد…
