نویسنده: عبیدالله نیمروزی
امام بخاری رحمه‌الله از نظریات اساتید و معاصران‌اش
مقام علمی ایشان آن چنان بود که نه تنها معاصرین، بلکه اساتید ایشان کتاب‌های خود را می‌آورند و از وی درخواست می‌کردند که نظری به آن‌ها بیندازد که کدام حدیث ضعیف و کدام صحیح است و آن‌ها را تصحیح کند.
اسماعیل بن اویس بعد از بررسی امام فرمود: «هذا الحدیث انتخبها محمد بن إسماعیل من الحدیث.»
حدیثی را که امام تایید می‌کرد دربارۀ آن‌ها می‌گفت: این حدیث را محمد بن اسماعیل از بین احادیث انتخاب کرده است.
محمد بن اسحاق بن خزیمه در رابطه به امام فرمود: «ما تحت أدیم السماء أعلم بالحدیث من محمد بن اسماعیل» از محمد بن اسماعیل، عالم‌تر در زیر آسمان وجود ندارد.
یعقوب بن ابراهیم الدورقی می‌گفت: «محمد بن اسماعیل فقیه هذه الأمة» و همین قول از نعیم بن حماد نیز منقول است.
محمد بن بشار از اساتید امام بخاری می‌فرماید: «هذا افق خلق الله فی زماننا.»
وقتی امام بخاری به بصره داخل شد، محمد بن بشار فرمود: «قدم الیوم سیّد الفقهاء.»
ابو مصعب زهری فرموده‌اند: «لو ادرکت مالکاً و نظرت الی وجهه و وجه محمد بن اسماعیل لقلت کلاهما واحد فی الحدیث والفقه.»
اگر شما چهره‌ی عالمانه‌ی امام مالک و امام بخاری را می‌دیدید، درمی‌یافتید که در فقه و حدیث با هم برابر هستند.
ابو عمر خفاف می‌فرمودند: «هو (أی محمد بن اسماعیل) أعلم فی الحدیث من احمد واسحق وغیرهما بعشرین درجة.»
محمد بن اسماعیل از هر دو استادِ خود «اسحق بن راهویه و احمد بن حنبل» در علم حدیث به مراتب بیست درجه بالاتر است.
حافظ بن حجر نظرات علماء را در رابطه با امام بخاری نقل می‌کند و در پایان می‌گوید: «لو فتحت باب ثناء الائمة علیه ممن تأخر عن عصره لفنی القرطاس ونفدت الأنفاس فذاک بحر لا ساحل له.»
اگر شما بخواهید تعریف علماء بعد از امام را جمع کنید، کاغذها تمام می‌شوند و نفوس خسته می‌شوند، اما تعریف امام تمام نمی‌شود؛ ایشان دریای بی‌کرانی هستند.
امام قتیبه بن سعید بغلانی (استاد امام بخاری) می‌گوید: با فقهاء، زاهدان و عابدان نشستم و از وقتی که خود را به هوش یافتم، مانند: محمد بن اسماعیل را ندیدم، او در عصرش همانند عمر در صحابه بود. او می‌گوید: از شرق و غرب، طالبانِ علم نزدم آمدند، اما کسی را به مانند محمد بن اسماعیل نیافتم.
امام احمد بن حنبل گفت: از سرزمین خراسان عالمی مانند محمد بن اسماعیل ظهور نکرده است.
امام اسحاق بن راهویه که از استادان بلندپایه‌ی امام بخاری نیز هست، به شاگردان‌اش می‌گفت: این جوان را ببینید و از او حدیث بنویسید؛ زیرا اگر او در عصر حسن بصری می‌بود، به خاطر معرفتی که در حدیث و فقه دارد، مردم نیازمند او می‌شدند.
آری! اخلاص و لله بودن امام، سبب شد که ایشان چنین درجه و مقامی را کسب کند و کتاب بخاری، أصحّ الکتب بعد کتاب الله قرار گیرد و خود مفتخر به لقب «امیرالمؤمنین» فی الحدیث گردد.
تألیفات و تصنیفات امام بخاری رحمه‌الله
یکی از کتاب‌های امام به نام «قضایا الصحابة والتابعین» است. این اولین تصنیف امام است که در سن 18 سالگی تصنیف کرده‌اند. کتاب دیگر امام، «تاریخ کبیر» است که امام این کتاب را در مدینه‌ی منوره تصنیف کرده و هنگام شب، از نور ماه استفاده می‌نمود و آن را می‌نوشت و در این کتاب اسماء الرجال والرواة، تاریخ ولادت و وفات آن‌ها را جمع‌آوری نموده است.
اسحاق بن راهویه (استاد امام بخاری) وقتی این کتاب را مطالعه کرد، نزد امیر عبدالله بن طاهر امیر، حاکم وقت، برد و گفت: «الا اُریک سحراً؟» آیا به شما سحری نشان ندهم؟ که این کتاب امام را سِحر و فوق‌العاده خواند.
کتاب دیگر امام «ادب المفرد» است. و همچنین «تاریخ اوسط»، «تاریخ صغیر»، «تفسیر کبیر»، «مسند کبری» و «اسامی صحابه» را می‌توان نام برد. اسامی صحابه شاید اولین کتابی باشد که در رابطه با اسامی و کنیه‌ی صحابه نوشته شده است و بعد از ایشان حافظ بن عبدالبرّ کتاب «الإستعیاب فی معرفة الأصحاب» را و حافظ بن حجر «الإصابة فی تمییز الصحابه» را تصنیف کرد و همچنین ابوالقاسم بغوی کتاب «معجم الصحابة» را تصنیف نموده که در آن اسم و زندگی‌نامه‌ی صحابه را ذکر کرده است. اما مشهورترینِ آن‌ها «صحیح بخاری» است.
کتب دیگر امام بخاری عبارت‌اند از: «المسبوط، الجامع الصغیر فی الحدیث، برّ الوالدین، کتاب الکنی، کتاب الرقائق، کتاب الوجدان، کتاب الأشربة، کتاب خلق أفعال العباد، کتاب الفوائد، کتاب الهبة، جزء قراءة خلف الإمام، جزء رفع الیدین، کتاب الضعفاء، کتاب العلل که در آن علل حدیث را جمع آوری و ذکر نموده است و کتاب «الجامع الصحیح» بزرگ‌ترین تصنیف امام است که او را به همة جهانیان معرفی کرده و در واقع «امیرالمؤمنین فی الحدیث» قرار داده است».
بزرگ‌ترین تألیف امام بخاری رحمه‌الله
بزرگ‌ترین تألیف امام، کتاب «صحیح البخاری» است که بقیۀ کتب امام را از اذهان برده است و مردم خیال می‌کنند تألیف امام فقط کتاب بخاری است. امام نووی نام این کتاب را «الجامع المسند الصحیح المختصر من امور رسول الله و سننه و ایامه» ذکر کرده است.
«الجامع» به خاطر اینکه امور ثمانیه در این کتاب هستند؛ و«المسند» به خاطر این گفته‌اند که احادیث با سند متصل به پیامبر می‌رسند؛ و«الصحیح» به این کتاب گفته می‌شود، زیرا امام بخاری التزام کرده تا احادیث صحیح را در این کتاب بیاورد؛ و «المختصر» به این خاطر گفته می‌شود که تعداد احادیث این کتاب نسبت به مجموع احادیث آن‌حضرت، خیلی کم هستند و امام بخاری در واقع این‌ها را گلچین و صحیح‌ترین احادیث را جمع نموده است و خود امام بخاری می‌فرماید: «به خاطر اینکه کتاب طولانی نشود، بسیاری از احادیث را ترک کردم»؛ و «ایامه» ایام، شامل روزهای حیات پر برکتِ پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم که مراد از آن، غزوات است.
سبب تألیف کتاب بخاری
در این باره دو واقعه نقل می‌کنند: ابراهیم معقل نسفی می‌فرماید: «روزی در مجلس اسحق بن راهویه نشسته بودیم که یکی از فضلاء خدمت حضرت اسحاق بن راهویه این را مطرح کرد، چه خوب اگر از شما بزرگان حاضر در این مجلس، مختصری از سنن رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را جمع می‌کرد؛ این سخن در قلب امام واقع شد و امام تصمیم گرفت که این کار را بکند».
واقعه‌ی دیگر را محمد بن سلام بن قاری نقل کرده است که امام در خواب دید که مگس‌ها را از چهره‌ی زیبای پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم دور می‌کند، این خواب را برای بزرگان و اهل فضل بیان کرد و آن‌ها تعبیر نمودند که شما احادیث ضعیف و موضوع را از چهره‌ی زیبای سنّت رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم دور می‌کنید و چهره‌ی پیامبر، همان سیرت و حدیث مبارک ایشان است. این تعبیر سبب شد که امام تصمیم بگیرد و برای تألیف کتاب بخاری بپا خیزد؛ چنانکه امام به توفیق و تأییدات خداوند عزوجل برخاست و این امر مهم را انجام داد.
آری! هرگاه خداوند می‌خواهد از کسی کاری بگیرد یا به کسی نعمتی عنایت کند، ابتدا در او طلب ایجاد می‌کند و طلب و جدّیت سبب می‌شود که انسان آن نعمت را حاصل کند.
ادامه دارد…
By محمد فاتح