امام بخاری رحمه‌الله چه کسی بود؟ «بخش اول»

نویسنده: عبیدالله نیمروزی

چکیده

امام بخاری ^{رحمه‌الله} که نام ایشان «محمد بن اسماعیل» است، یکی از علمای بی‌نظیر و طرازِ اول «بخارا» و سمرقند و دارای صفات ویژه و منحصر به‌فردی بودند؛ اما از میان تمام اوصاف و ویژگی‌های ایشان، یکی محبت و تعلق شدید وی با حضرت رسول اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} و دیگر حافظه‌ی قوی و عبقری‌شان بود که وی را بسیار متمایز ساخته بود. از طرف دیگر، خدمت بسیار ارزنده و گران‌سنگ‌ ایشان، که جمع‌آوری کتاب «جامع صحیح بخاری» می‌باشد، او را زبان‌زدِ عام و خاص قرار داد، تا جایی که کتابش صحیح‌ترین کتاب، بعد از قرآن عظیم‌الشأن، قرار گرفت.

یکی از الطاف خداوند بر بندگانش این بوده که به وسیله‌ی پیامبران ^{علیهم‌السلام} و به وسیله‌ی کتب آسمانی، زمینه‌ی تفکر و اندیشیدن و تحقیق را برای مردم فراهم نموده است.

اسلام، ملت‌های مختلف را برانگیخت و به آنان انگیزه‌ی تحرّک و شور و شوق ارزانی فرمود، به طوری که در مدت‌زمانی کوتاه، از میان مردم عادی، بزرگ‌ترین شخصیت‌های محقّق و دانشمند، برانگیخته شد که تلاش و کوشش بی‌دریغ آنان در میان توده‌های مردم در طی سالیان متمادی پایدار و ماندگار بوده و خواهد ماند.

تلاش و کوشش مسلمانان در بخش‌های مختلف علمی، که با طلوع خورشید رسالت حضرت محمد ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} آغاز شد، در طی قرن‌های اول و دوم و سوم هجری به ثمر نشست و محقّقان اسلامی در بخش‌های مختلف تفسیر، حدیث، فقه، کلام و… از خود آثار گران‌بهایی را به یادگار گذاشتند و بدین‌سان راه تعالی و عزت را برای بشریت هموار ساختند.

حضرت امام محمد بن اسماعیل بخاری ^{رحمه‌الله} یکی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های علمی تاریخ جهان است که در پرتو قرآن و سنت به این مقام علمی و والا دست یافت.

بدون تردید او یکی از معجزات اسلام است که در صحنۀ زندگی اجتماعی و علمی پدیدار شده است.

ایشان «ابوعبدالله محمد بن اسماعیل بن ابراهیم بن المغیره بن بردزبه الجعفی البخاری» می‌باشد.

علامه تاج الدین سبکی در طبقات کبری نام «بردزبه» را در نسب امام بخاری ذکر کرده است؛ اما مورخین دیگر نسب امام را تا «بردزبه» ذکر نموده‌اند. اجداد امام بخاری از بردزبه به بالا مجوسی و فارسی‌الأصل بوده‌اند؛ اما از ابراهیم به پایین مشرف به اسلام شده‌اند. از حالات پدربزرگ ایشان (ابراهیم) هم تاریخ چیزی نگفته است. خودِ امام جعفی نبود؛ اما انتساب امام و اجدادش به جعفی به این خاطر است که ابراهیم به دست «یمان بن اخنس الجعفی» (حاکم بخارا) مشرف به اسلام شد. اما پدر امام بخاری ^{رحمه‌الله} (اسماعیل) از محدثین زمان خود بود و دارای تصانیفی است. علامه بن حبان در کتاب «الثقاة» ایشان را شاگرد حمّاد بن زید و امام مالک ^{رحمه‌الله} قرار داده است و نیز حضرت عبدالله بن مبارک را ملاقات کرده است.

امام بخاری به خاطر خوردن مال طیب و پاک، چنین عالم بزرگی شدند. معروف است که پدر امام بخاری ^{رحمه‌الله} ثروت‌مند بود و هنگام موت گفت: «ترکت مالاً کثیراً لیس شبهة بدرهم»؛  این مال حلال و پاک برای تربیت امام خرج شد و اثر مثبت را در وجود امام گذاشت.

امام بخاری در ۱۳ شوال سال 194 هجری قمری بعد از نماز جمعه متولد شده‌اند؛ این خود ویژگی خاصی است که در اشهرالحج و بین رمضان و ذی‌القعده متولد شدند.

13 روز کمتر از 62 سال عمر کردند و در سال 256 هجری قمری شب عید فطر رحلت نمودند و بعد از نماز ظهرِ عید فطر، ایشان را در قریة «خرتنگ» به خاک سپردند.

ایشان هنوز کودک بودند که پدرشان وفات کرده بود و مادرش او را بزرگ کرد و برای او بسیار زحمت کشید. امام بخاری در زمان کودکی نابینا بوده و مادرش به بارگاه خدای متعال بسیار زاری و تضرع کرد؛ شبی حضرت ابراهیم ^{علیه‌السلام} را در خواب دید، حضرت فرمود: «خدا دعاهای زیادت را در حق فرزندت پذیرفته و بینایی او را دوباره به وی بخشیده». وقتی از خواب بیدار شد، دید چشمان امام، بینا شده‌ است. مادر امام بخاری ^{رحمه‌الله} بانویی عابده و زاهده بود.

  باری دیگر امام در بزرگ‌سالی، به خاطر سفرهای زیاد در گرما برای حصول علم، بینایی خود را از دست داد؛ تا اینکه یک نفر به ایشان گفت که گل ختمی را بر سر خود بمالد و قبل از آن، موی سر خود را بتراشد؛ درنتیجه ایشان توانستند دوباره بینایی خود را به دست بیاورد.

سفرهای امام بخاری ^{رحمه‌الله} به‌ خاطر کسب علم

علمای علم حدیث برای کسب علم حدیث، مسافت‌های طولانی را طی می‌کردند؛ امام بخاری نیز 16 ساله بودند که به همراه مادر و برادر خود، احمد بن اسماعیل، به حجاز سفر کرد. مادر و برادرشان بعد از مناسک حج به بخارا برگشتند؛ اما ایشان به خاطر کسب علم حدیث در مکه ماندند. وی مدت ۲ سال در مکه اقامت کرد و در این مدت از محضر محدثین مشهوری که در مکه‌ی مکرمه خدمت علم حدیث را انجام می‌دادند مانند: ابوعبدالله، عبدالله بن زبیر، عبدالله بن یزید، ابوالولید احمد بن محمد ارزقی، حسان بن حسّان بصری، خالد بن یحیی، ابوعبدالرحمن مقری، کسب فیض نموده و علم حدیث را فرا گرفتند.

ایشان در سن 18 سالگی قصد سفر به مدینه را کردند و از محدثین مشهور کسب علم کردند و در سن 18 سالگی کتاب «قضایا الصحابة والتابعین» را نوشتند و بعد از آن به بصره رفتند و درآنجا هم از اساتید بزرگی کسب علم نمودند و به مدت 6 سال در سرزمین حجاز ماندند. ایشان بیش از حد به کوفه و بغداد سفر کردند. در هرات از ابوالولید حنفی حدیث سماع کردند. وی از «1080» نفر از اساتید علم حدیث، کسب علم نمودند. ایشان بسیار تنگ‌دست بودند به‌گونه‌ای که برگ‌های درختان یا علف را می‌خوردند و یا گاهی لباس‌های خود را می‌فروختند.

امام بخاری بعد از سفر شام، به مصر رهسپار شدند که در آن زمان، در مصر محدثین بزرگی مانند: یحیی بن عبدالله، احمد بن شعیب، اصبغ بن فرج، عثمان بن صالح، عبدالله بن یوسف، سعید بن ابی مریم، سعید بن کثی و احمد بن اشکاب (آخرین حدیثی که امام در کتاب خویش آورده‌اند، از این راوی روایت کرده است) بودند که امام از آن‌ها کسب فیض نموده و به کثرت در کتاب خود از این بزرگواران، حدیث می‌آورد.

بعد از مصر، امام بخاری رهسپار «الجزائر» شدند و در آنجا اساتید و محدثین معروفی مانند: احمد بن الولید الوَرْتَنِیس الحرانی، اسماعیل بن عبدالله بن زراره الرَّقی، عمرو بن خالد، احمد بن عبدالمالک بن واقد الحرّانی بودند که امام از این بزرگواران کسب فیض کرد و حدیث فرا گرفت.

 همچنین به بلخ سفر کردند و در آنجا از مکی بن ابراهیم، یحیی بن بشر، محمد بن ابان، یحیی بن موسی و قتیبه حدیث سماع کردند و در سندهای خود در کتاب بخاری به کثرت، این مشایخ را نام می‌بردند.

امام بخاری به هرات نیز سفر کرده‌‌اند که آن زمان در هرات محدثین بزرگی مانند احمد بن ابی الولید تشریف داشتند؛ ایشان حنفی‌‌المسلک ‌بودند که امام بخاری از ایشان حدیث فرا گرفتند و همچنین به «نیشابور» سفر کرد و در آنجا از یحیی بن یحیی، بشر بن حکم، اسحق بن راهویه، محمد بن رافع و محمد بن یحیی الذهلی که از مشایخ بسیار بزرگ و اساتید گرامی بودند، حدیث فرا گرفت.

امام احمد‌بن‌حنبل می‌فرماید: «خراسان، همانند امام بخاری ندیده». و روایت است که می‌گویند: امام مسلم که شاگرد امام بخاری بود، پیشانی ایشان را بوسه زد و گفت: «اجازه بده که پاهای تو را بوسه زنم، ای استاد! تو طبیب حدیث هستی».

 امام بخاری می‌فرماید: «از زمانی که من فهمیدم غیبت حرام است، غیبت نکردم». ایشان خیلی زیاد احتیاط می‌کردند که گناه نکنند؛ چون گناه باعث می‌شود که حافظه ضعیف شود و علم نوری است از نور الله سبحانه و تعالی و این نور به گناهکار داده نمی‌شود.

 امام احمد بن حنبل، استاد امام بخاری بودند و بسیاری از بزرگان می‌گفتند که امام بخاری فقیه‌تر است نزد ما از اساتید دیگر در علم حدیث.

ادامه دارد…

بخش بعدی