نقش مسلمانان در شکل‌گیری و توسعۀ علوم «بخش شصت‌ونهم»

نویسنده: ابورائف

نقش مسلمانان در شکل‌گیری و توسعۀ علوم

بخش شصت‌ونهم

نقش مسلمانان در علوم و تمدن‌سازی

حُسن خلق

یکی از مهم‌ترین مواردی که شریعت اسلامی برای بیان علوم مختلف و ساخت تمدن شکوفا و نویدبخش، ارائه کرده است، حُسن خلق و رفتار نیکو با دیگران است.

«حُسن خلق» همان معنایی است که بشر بسیار در پی آن جستجو کرده و از زمان ظهور فیلسوفان در گذشته به آن چشم دوخته است و آرزو کرده که این معنا غالب شود. به همین خاطر مثلاً دربارۀ «مدینۀ فاضله» نوشتند؛ اما وقتی برای‌شان روشن شد که این یک رؤیای محال است، جهان امروز به این بسنده کرد که این معنا را «انسانیت» بنامد.

لفظ «الإنسانیة» در معنای غربی، در قاموس اسلامی به معنای «الرحمة» نزدیک است و همۀ رحمت در اسلام تنها بخشی از حُسن خلق است؛ زیرا حُسن خلق معنایی عام‌تر دارد؛ از جمله شامل صبر، تحمل آزار و یاری حق می‌شود. امام «حارث محاسبی ^{رحمه‌الله}» می‌گوید: «ومن علامة حسن الخلق احتمال الأذى في ذات الله، وكظم الغيظ، وكثرة الموافقة لأهل الحق على الحق، والمغفرة والتجافي عن الزلة»؛ «یکی از نشانه‌های اخلاق نیکو، برداشت دشواری‌ در راه الله تعالی، فرونشاندن خشم، همراهی با اهل حق بر حقانیت، بخشش و دوری از لغزش‌ها است.»[1] امام غزالی ^{رحمه‌الله} می‌گوید: «وليس حسن الخلق كف الأذى، بل احتمال الأذى»؛ «اخلاق نیکو، بازآمدن از اذیت‌رساندن به دیگران نیست، بلکه برداشت دشواری است.»[2]

الله متعال پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} را به حُسن خلق ستوده و فرموده است: “وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ”[3] «و همانا تو بر خلقی بزرگ هستی».

 پیامبر اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} برتری مسلمانان در ایمان را به حُسن خلق دانسته است، تا آنجا که نیکوترین ایشان در اخلاق، کامل‌ترین آن‌ها در ایمان است. امام بزار ^{رحمه‌الله} از حضرت انس بن مالك ^{رضی‌الله‌عنه} روایت کرده که پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمود: “إِنَّ أَكْمَلَ الْمُؤْمِنِينَ إِيمَانًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا، وَإِنَّ حُسْنَ الْخُلُقِ لَيَبْلُغُ دَرَجَةَ الصَّوْمِ وَالصَّلاةِ”[4] «به‌راستی کامل‌ترین مؤمنان در ایمان، نیکوترین آن‌ها در اخلاق است و حُسن خلق به درجۀ روزه و نماز می‌رسد.»

ازاین‌رو، محبوب‌ترین مردم نزد پیامبر اكرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} و نزدیک‌ترین آن‌ها به او در روز قیامت، خوش‌اخلاق‌ترین آن‌هاست. “إِنَّ مِنْ أَحَبُّكُمْ إِلَيَّ وَأَقْرَبِكُمْ مِنِّي مَجْلِسًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَحَاسِنَكُمْ أَخْلَاقًا”[5] «به‌راستی از محبوب‌ترین شما نزد من و نزدیک‌ترین شما به من در جایگاه روز قیامت، نیکوترین شما در اخلاق است.»

حُسن خلق سنگین‌ترین چیز در میزان اعمال در روز قیامت است: “مَا مِنْ شَيْءٍ يُوضَعُ فِي الْمِيزَانِ أَثْقَلُ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ.”[6] «هیچ چیز در میزان گذاشته نمی‌شود که سنگین‌تر از حسن خلق باشد.»

هم‌چنین در جای دیگری می‌فرمایند: «أَكْثَرُ مَا يُدْخِلُ النَّاسَ الْجَنَّةَ تَقْوَى اللهِ وَحُسْنُ الْخُلُقِ، وَأَكْثَرُ مَا يُدْخِلُ النَّاسَ النَّارَ الْفَمُ وَالْفَرْجُ.» ؛«بیشترین چیزی که مردم را وارد بهشت می‌کند، تقوای الهی و حُسن خلق است، و بیشترین چیزی که مردم را وارد آتش می‌کند، دهان و شرمگاه است.»[7]

پیامبر گرامی ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} تمام مأموریت خود را در دنیا در این جمله خلاصه کرده است: “إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَكَارِمَ الأَخْلَاقِ”[8] «من فقط برای کامل کردن مکارم اخلاق برانگیخته شدم.»

پس گویی رسالتی که مسیر خود را در تاریخ زندگی ترسیم کرد و صاحبش تلاش فراوانی برای گسترش نور آن نمود و مردم را گرد آن آورد، هدفی جز استوار کردن فضایل و روشن ساختن افق‌های کمال در برابر چشمان‌شان ندارد، تا با بصیرت در پی آن روند.[9]

زیبایی اخلاق که زندگی را رنگ زیبایی می‌بخشد و روابط با مردم را به رحمت و نیکی و خیر درمی‌آورد، همان هدفی است که اسلام برای آن آمده و پیامبر معظم اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} در راهش آن همه رنج‌ها و خطرها را تحمل کرده و برایش واجبات مقرر و سنت‌ها وضع شده است.

و این‌ها بعضي از نصوص قاطع در این معنا هستند:

“إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ”[10] «همانا نماز از کار زشت و منکر بازمی‌دارد.»

“خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا”[11] «از اموال‌شان صدقه‌ای بگیر که آنان را با آن پاک و تزکیه کنی.»

“كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ”[12] «روزه بر شما نوشته (فرض) شد، چنان‌که بر کسانی‌که پیش از شما بودند نوشته شد، باشد که پرهیزگار شوید.»

“مَنْ لَمْ يَدَعْ قَوْلَ الزُّورِ وَالْعَمَلَ بِهِ، فَلَيْسَ لِلَّهِ حَاجَةٌ فِي أَنْ يَدَعَ طَعَامَهُ وَشَرَابَهُ”[13] «هر کس گفتار دروغ و عمل به آن را ترک نکند، خداوند نیازی ندارد که او خوردن و نوشیدن را ترک کند.»

“فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ”[14] «پس در حج آمیزش و فسق و جدال نیست.»

شخصی گفت: ای رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم}، فلان زن به نماز و روزه و صدقه‌اش بسیار یاد می‌شود، ولی همسایگانش را با زبانش آزار می‌دهد. فرمود: «هِيَ فِي النَّارِ» «او در آتش است.» گفت: ای رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم}، فلان زن که نماز و روزه و صدقه‌اش کم است، ولی با تکه‌های پنیر صدقه می‌دهد و همسایگانش را با زبانش نمی‌آزارد. فرمود: «هِيَ فِي الْجَنَّةِ» ؛«او در بهشت است.»[15]

“لَيْسَ الصِّيَامُ مِنَ الأَكْلِ وَالشّرْبِ، إِنَّمَا الصِّيَامُ مِنَ اللَّغْوِ وَالرَّفَثِ، فَإِنْ سَابَّكَ أَحَدٌ، أَوْ جَهِلَ عَلَيْكَ، فَقُلْ: إِنِّي صَائِمٌ، إِنِّي صَائِمٌ”  «روزه تنها از خوردن و نوشیدن نیست؛ بلکه روزه از بیهوده‌گویی و سخن زشت است، پس اگر کسی به تو ناسزا گفت یا بر تو نادانی کرد، بگو: من روزه‌ام، من روزه‌ام.»[16]

در جای دیگری، پیامبر خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} سه بار سوگند یاد کرد و موضوع مصؤن‌ماندن همسایه را با تاکید بیان داشت، بگونه‌ای که حضرت ابوهریره ^{رضی‌الله‌عنه} روایت کرده است: پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمود: “وَاللهِ! لَا يُؤْمِنُ، وَاللهِ! لَا يُؤْمِنُ، وَاللهِ! لَا يُؤْمِنُ.” گفته شد: چه کسی ای رسول خدا؟ فرمود: “الَّذِي لَا يَأْمَنُ جَارُهُ بَوَائِقَهُ” «کسی‌که همسایه‌اش از شر او در امان نیست.»

این حدیث نفی ایمان از کسی نیست که فقط آزار رسانده، بلکه از کسی است که همسایه‌اش به‌طور کلی از شر او در امان نیست. این نگاهی بلند است که پیشینه‌ای در تاریخ یا اندیشۀ بشر ندارد.

رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} همچنین تصویر مردی از امت خود را بیان کرد که نماز می‌خواند، انفاق می‌کند و روزه می‌گیرد، ولی اخلاقش درست نیست و خبر داد که او در قیامت برای ورود به آتش خواهد آمد: “أَتَدْرُونَ مَا الْمُفْلِسُ؟” گفتند: در نزد ما مفلس کسی است که درهم و متاعی ندارد. فرموسد: “إِنَّ الْمُفْلِسَ مِنْ أُمَّتِي يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِصَلَاةٍ وَصِيَامٍ وَزَكَاةٍ، وَيَأْتِي قَدْ شَتَمَ هَذَا، وَقَذَفَ هَذَا، وَأَكَلَ مَالَ هَذَا، وَسَفَكَ دَمَ هَذَا، وَضَرَبَ هَذَا، فَيُعْطَى هَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ، وَهَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ، فَإِنْ فَنِيَتْ حَسَنَاتُهُ قَبْلَ أَنْ يُقْضَى مَا عَلَيْهِ، أُخِذَ مِنْ خَطَايَاهُمْ فَطُرِحَتْ عَلَيْهِ، ثُمَّ طُرِحَ فِي النَّارِ” «به‌راستی مفلس از امت من کسی است که در روز قیامت با نماز و روزه و زکات می‌آید؛ اما [در دنیا] به این یکی ناسزا گفته، به آن یکی تهمت زده، مال دیگری را خورده، خون دیگری را ریخته و دیگری را زده است؛ پس به این شخص از حسناتش داده می‌شود و به آن شخص از حسناتش داده می‌شود و اگر پیش از آن‌که آنچه بر عهده‌اش است ادا شود، حسناتش پایان یابد، از گناهان آنان گرفته شده و بر او افکنده می‌شود، سپس در آتش افکنده می‌شود.»[17]

چنین کسی حقیقت و هدف را محقق نکرده است؛ چه بسا کودکی بتواند اعمال نماز را تقلید کند و کلماتش را بر زبان آورد، یا بازیگری وانمود به خشوع و انجام مهم‌ترین عبادات کند، ولی این‌ها چیزی را از حقیقت ایمان و بزرگی هدف جبران نمی‌کند.

با این تربیت، تمدن اسلامی زیبایی را در زندگی پدید آورد که علما گفته‌اند:”الحسن الخلق من نفسه في راحة، والناس منه في سلامة، والسيئ الخلق الناس منه في بلاء، وهو من نفسه في عناء” «خوش‌اخلاق خود در آسایش است و مردم از او در امنیت و بدخلق مردم از او در بلا و خود او در رنج.»^[18]

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی