نویسنده: عبیدالله نیمروزی
تعداد احادیث جامع ترمذی
کتاب جامع ترمذی شامل ۳۹۵۶ حدیث (بدون مکررات) است که در قالب پنجاه کتاب اصلی و صدها باب فرعی تدوین شده است. علاوه بر روایات سنن، در انتهای این کتاب بخشی با عنوان «کتاب العلل» وجود دارد که در آن ضمن بررسی مباحث علمی، از ۵۸ حدیث نبوی نیز استفاده شده است.
تعداد ابواب جامع ترمذی
مفتی محمد فرید رحمه‌الله در کتاب خود دربارۀ تعداد ابواب جامع ترمذی چنین می‌نویسد: «اعلم ان عدد الکتب فی النسخة الهندیة خمسون عبر عنها بلفظ الابواب سوی کتاب العلل فإنه عبر فیه بالکتاب… وعدد الابواب فیها الفان وواحد وسبعون، عبر عن الاکثر بلفظ الباب وعن البعض بالمناقب والفضائل، والابواب المجردة عن الترجمة مائتان وخمسة وعشرون، فالجمیع الفان وثلث مائة وستة وأربعون»؛ ترجمه: «تعداد کتاب‌های جامع ترمذی در نسخه‌های هندی ۵۰ کتاب بوده که از آن‌ها به لفظ «ابواب» تعبیر شده است، به جز کتاب «علل» که به آن «کتاب» گفته می‌شود. هم‌چنین، تعداد ابواب فرعی ۲۰۷۱ باب است که اکثریت آن‌ها به لفظ «باب» و برخی به لفظ «مناقب» و «فضایل» تعبیر شده‌اند. تعداد ابواب مجرد و بدون ترجمة الباب ۲۲۵ باب است. بنابراین، مجموع کتب و ابواب جامع ترمذی، اعم از اصلی و فرعی، به ۲۳۴۶ باب می‌رسد.»
ابواب و احادیث مکرره در جامع ترمذی
مبارک‌پوری دربارۀ ابواب و احادیث مکررۀ جامع ترمذی می‌نویسد: «به تعداد ۱۰ باب و ۸۳ حدیث از جمله مکررات جامع ترمذی است که مصنف مقدمۀ تحفة الأحوذی تمامی آن‌ها را مشخص کرده است».
احادیث معمول بها در جامع ترمذی
امام ترمذی در کتاب علل دربارۀ احادیث معمول بها و غیر معمول بها چنین می‌گوید: «جمیع ما فی هذا الکتاب من الحدیث هو معمول به وبه اخذ بعض اهل العلم، ما خلا حدیثین: حدیث ابن عباس ان النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم جمع بین الظهر والعصر بالمدینة والمغرب والعشاء من غیر خوف ولا سفر ولا مطر، وحدیث النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم انه قال: اذا شرب الخمر فاجلدوه فان عاد فی الرابعة فاقتلوه»؛ ترجمه: تمام احادیث این کتاب «جامع ترمذی» مورد عمل قرار گرفته‌اند و برخی از علما به تمامی آن استناد کرده‌اند، به استثنای دو حدیث: 1. حدیث عبدالله بن عباس دربارۀ جمع بین نماز ظهر و عصر و نیز مغرب و عشاء بدون عذر سفر یا خوف. 2. حدیث پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم که فرمود: «اگر کسی خمر نوشید، او را تازیانه بزنید و اگر در مرتبۀ چهارم باز هم خمر نوشید، او را به قتل برسانید».
مولانا تقی‌الدین ندوی مظاهری دربارۀ این دو حدیث می‌گوید: «بر این دو حدیث نیز برخی از اهل علم عمل کرده‌اند. حنفیه در مورد حدیث اول معتقدند که جمع مورد اشاره، جمع صوری بوده و نه جمع حقیقی. دربارۀ حدیث دوم نیز بر این باورند که حاکم مسلمانان می‌تواند شارب خمر را بر اساس مصلحت، به قتل محکوم کند».
به نظر نویسنده، ممکن است این نظر حنفیه دربارۀ احادیث فوق به دست امام ترمذی نرسیده باشد. بنابراین، حکمی که امام ترمذی دربارۀ این احادیث صادر کرده، در جای خود درست و صحیح است و نظر مظاهری نیز منطقی به نظر می‌رسد.
روش امام ترمذی رحمه‌الله در روایت حدیث و بیان طرق آن
امام ترمذی در روایت حدیث، روش عامۀ محدثین را اختیار کرده و احادیث را با اسناد آن‌ها در کتاب جامع ترمذی ذکر کرده است. این روش در اصطلاح محدثین به «اخراج» معروف است، زیرا روایت مسند حدیث، مخرج آن را مشخص می‌کند و شیوۀ روایت را آشکار می‌سازد.
امام ترمذی در بیان سند حدیث، دقت ویژه‌ای داشته و حق سند را به‌طور کامل ادا کرده است. او در روایت حدیث از چهار روش استفاده کرده است:
-
جمع اسناد متعدد یک حدیث در سیاق واحد؛
-
ذکر تعدادی از اسناد حدیث و بیان متن صرفاً در پشت سند اول؛
-
ذکر هر سند حدیث همراه با متن آن؛
-
ذکر یک سند و اشاره به اسناد دیگر.
روش امام ترمذی در جمع اسانید و توجه به الفاظ حدیث
الف. جمع اسانید متعدد یک حدیث در سیاق واحد
امام ترمذی تمامی طرق و اسناد مربوط به یک حدیث را که از طرق مختلف روایت شده‌اند، در کتاب جامع ترمذی ذکر کرده و آن‌ها را در یک سیاق بیان می‌کند. این روش زمانی به‌کار می‌رود که تمامی روات از نظر جرح و تعدیل در یک سطح باشند و روایات حدیث نیز از نظر لفظ و معنا با یکدیگر هماهنگ باشند. این روش در کتاب جامع ترمذی به دو صورت انجام می‌شود:
-
از طریق عطف بین شیوخ:
در مواردی که یک حدیث از دو یا چند شیخ روایت شود و سندهای آنان متحد باشد، امام ترمذی هر یک از شیوخ را با استفاده از حرف عطف معرفی می‌کند و پس از ذکر سند، متن حدیث را بیان می‌نماید.
مثال: در کتاب الصوم، باب ما جاء فی بیان الفجر می‌گوید: «حدثنا هناد ویوسف بن عیسی قالا: حدثنا وکیع عن أبی هلال عن سوادة بن حنظلة -هو الشعیری- عن سمرة بن جندب قال: قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم: “لا یمنعنکم من سحورکم أذان بلال…”»
در این حدیث، امام ترمذی آن را از دو شیخ خود، هناد و یوسف بن عیسی، روایت کرده و سند هر کدام را در یک سیاق بیان نموده است.
-
از طریق تحویل بین سندها:
در این روش، امام ترمذی سندهای متعدد یک حدیث را تا نقطه‌ای که با یکدیگر اشتراک دارند ذکر می‌کند و سپس با آوردن علامت «ح»، سند بعدی را شروع می‌نماید.
مثال: در باب ما جاء أن مفتاح الصلوة الطهور می‌گوید: «حدثنا قتیبة وهناد ومحمود بن غیلان قالوا: حدثنا وکیع عن سفیان (ح) وحدثنا محمد بن بشار ثنا عبدالرحمن ثنا سفیان عن عبدالله بن محمد بن عقیل عن محمد بن الحنفیة عن علی عن النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم قال: “مفتاح الصلاة الطهور”.»
در این حدیث، سندها از سفیان به بعد به یکدیگر پیوند خورده و امام ترمذی با استفاده از علامت «ح» بین سندها تحویل ایجاد کرده است.
ادامه دارد…
