جرم فلاکت‌بار فتوا بدون علم (بخش دوم)

نویسنده: عبدالحفیظ عرَيب

فتوا بدون علم از منظر قرآن

بر هر مسلمانی واجب است که حل مسائل شرعی و ارائه فتوا را به کسانی بسپارد که صاحب علم و اهلیت هستند، زیرا صدور فتوا بدون دانش از گناهان کبیره است و پیامدهای ناگواری در پی دارد. قرآن‌کریم به عنوان دستورالعمل هدایت و قانون اساسی برای مسلمانان، به شدت از صدور فتوا بدون دانش منع می‌کند و این کار را یکی از بزرگ‌ترین گناهان می‌داند که با شرک برابری می‌کند و برای فاعل آن عذاب دردناکی را وعده داده است. همانطور که در آیات ۱۱۶ و ۱۱۷ سوره النحل آمده است که خداوند متعال می‌فرماید: «وَلَا تَقُولُواْ لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَٰذَا حَلَالٌ وَهَٰذَا حَرَامٌ لِّتَفْتَرُواْ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ مَتَاعٌ قَلِيلٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ»؛ ترجمه: «و به خاطر چیزی که تنها (از ذهن شما سرچشمه گرفته و) به دروغ بر زبانتان می‌آورید، نگویید: این حلال است و آن حرام، تا بر خدا دروغ ببندید. کسانی که بر خدا دروغ می‌بندند، هرگز رستگار نمی‌شوند. بهره‌ای اندک دارند و برای آنان عذاب دردناکی است.»

مفسران در تفسیر این آیه تأکید کرده‌اند که صدور فتوا بدون دانش و صلاحیت، حرام است و به دلیل پرهیز از اطاله کلام، تنها برخی از این تفاسیر را در بخش چهارم این مقاله تحت عنوان «فتوا بدون علم از منظر سلف صالح» بیان خواهیم کرد.

همچنین، خداوند متعال در آیه ۱۴۴ سوره الأنعام، کسانی را که بدون دانش فتوا می‌دهند را به گمراه کردن مردم و ظلم نسبت به آنها متهم می‌کند، که می‌فرماید: «فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَىٰ عَلَى اللَّهِ كَذِبًا لِّيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ»؛ ترجمه: «پس چه کسی ظالم‌تر است از کسی که بر خدا دروغ می‌بندد تا مردم را بدون دانش گمراه کند؟ خداوند قوم ظالم را هدایت نمی‌کند.»

آیه متذکره به صراحت مفتی‌هایی را که بدون دانش فتوا می‌دهند به ظلم متهم می‌کند، زیرا این عمل موجب گمراهی مردم می‌شود. لذا ضروری است که از گفتار بدون دانش پرهیز شود و در صدور فتوا احتیاط به عمل آید. چه چیزی می‌تواند بر انسان سنگین‌تر باشد از اینکه خالق هستی او را به ظلم متهم سازد؟

در سوره اعراف، آیه ۳۳، الله تعالی چهار چیز را به عنوان حرام بیان می‌کند و فتوا دادن بدون دانش را یکی از جدی‌ترین این حرام‌ها می‌شمارد: «قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَن تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَن تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ»؛ ترجمه: «بگو: پروردگار من فحشاهای آشکار و پنهان، گناه و ستم بی‌حق، شرک به خدا بدون هیچ دلیل و مدرکی از جانب خدا، و بیان چیزهایی که نمی‌دانید به نام خدا را حرام کرده است.»

در این آیه، الله تعالی با ذکر چهار حرام، از کمترین به بیشترین در شدت آغاز می‌کند. نخست، انجام فواحش را حرام می‌شمارد، سپس به ستمگری بدون حق اشاره می‌کند که شدت بیشتری دارد. پس از آن شرک به خدا را مورد نکوهش قرار می‌دهد که شدت آن از هر دو مورد قبلی بیشتر است. در نهایت، فتوا دادن بدون علم را به عنوان شدیدترین حرام مطرح می‌کند که عواقب آن بسیار سنگین‌تر است.

صدور فتوا بدون دانش یکی از آفت‌های بزرگ است که جرم آن بر اساس آیات قرآن بسیار جدی تلقی می‌شود. هر مسلمانی باید مسائل علمی را به کسانی بسپارد که در آن صاحب اهلیت هستند و از دخالت در امور فتوا به شدت خودداری کند. با این رویکرد، مردم عادی در فهم دین به بن‌بست نمی‌خورند و درک صحیح از دین و دینداری به تدریج افزایش خواهد یافت.

ادامه دارد…

بخش قبلی