آداب دعا کردن (بخش اول)

نویسنده: شعیب احمد غزنوی

چکیده

نیایش، پروازی از گوشه‌ی تنهایی به سوی اوج همراهی با خداوند است، جامی زلال از معنویت ناب که در کام عطشناک زندگی جرعه‌ای از امید می‌ریزد. نیایش، بارقه‌ای از امید در فضای غبارآلود زمانه است، فریادی از روح مهجور در لحظات غفلت و بی‌خبری، نسیمی فرح‌بخش که از باغ‌های بهشتی می‌وزد و عطری از رحمت پروردگار را به مشام می‌رساند. دعا، ساده‌ترین و صمیمانه‌ترین شکل ارتباط انسان با خداست، درخواستی از مخلوق به خالق برای رفع نیازهای مادی و معنوی، که به شکل فردی و جمعی انجام می‌پذیرد. واژه‌ی «دعا» به همراه مشتقاتش ۲۱۵ بار در قرآن به کار رفته است. دعایی که با رعایت آداب و شرایط خود خوانده شود، به اجابت نزدیک‌تر است. اخلاص، شکرگزاری، درود فرستادن بر پیامبر (صلی الله علیه وسلم) و آل و اصحابش، انجام اعمال نیک همراه با دعا، تقوا، ارتباط مستمر با خدا، اظهار پشیمانی از گناهان، و خشوع قلبی از شرایط پرداختن به دعاست.

مقدمه

دعا، صمیمی‌ترین شیوه‌ی ارتباط بندگان با خداوند است، که از طریق آن هر کسی متناسب با جهان وجودی خود با ساحت قدسی ربوبیت راز و نیاز می‌کند. برخی خواهان برآورده شدن نیازهای کوچک و بزرگ دنیوی هستند؛ دیگری از خجالت کارهای نادرست خود، طلب بخشش الهی می‌کند؛ بنده‌ای دیگر که در مسیر سلوک معنوی قدم زده و از شراب معنا سرمست شده، توشه‌ی بیشتری می‌طلبد؛ و در مرتبه‌ای بالاتر، اولیای الهی که برای برقراری ارتباط با ابنای زمان و از ترس غرق شدن در دریای عشق و تماشای جمال و جلال حق، لحظاتی از نظر دور مانده‌اند، با اشک‌های حرارت‌بخش، عذر تقصیر می‌آورند و توفیق جبران گذشته را از دوست انتظار می‌برند. در یک سوی این دعا، بندگانی با هزاران خواسته، با اشک و آه، صادقانه خواسته‌ی خود را می‌جویند. در سوی دیگر، وجودی است که خداوندگاری زیبنده‌ی اوست و خود را بیش از همه به صفت «رحمان» و «رحیم» معرفی کرده و در اولین آیات کتابش خود را کریم نامیده است. خداوند آن‌قدر بردبار است که از اصرار بیش از حد بندگانش خسته نمی‌شود و به قدری در بلندای جود و سخاوت قرار دارد که هرچه ببخشد، خزانه‌های کرمش تهی نمی‌شود، و چنان قدرتمند است که هزاران مانع بزرگ و کوچک را برای اجابت خواسته‌های بندگانش از میان برمی‌دارد. از همه شيرين­تر آن كه نه بارگاه او حاجبی دارد و نه لختی آسايش می­طلبد تا نياز داران را براند و به زمانی ديگر حواله دهد. بندگانش هميشه و همه جا، در خلوت و جلوت، در مكنت و در نكبت، ريسمان دل را به آسمان مهربانی­اش پيوند می­زنند، و جانشان را با اميد به او روشنایی می­بخشند. آيا چنين معبودی زيبنده راز و نياز و دعا و حاجت‌خواهی نيست؟

مفهوم ­شناسی

دعا کلمه‌ای عربی به‌معنای مایل ساختن چیزی به‌سوی خود با صدا و کلام است، و جمع آن ادعیه است. دعا درخواست انجام کاری از مَدْعُوّ (خوانده‌شده) به‌صورت جمله امر و نهی یا در قالب جمله خبری، (مانند غَفَر اللهُ لَک)(خدا تو را بیامرزد) است. فرق دعا با امر این است که در دعا مرتبه مخاطب فراتر از دعاکننده و در امر، فروتر است.

جایگاه دعاء

دعا، انسان را به شناخت پروردگاری هدایت می‌کند که برترین سرمایه‌ی انسانی و هدف آفرینش اوست. دعا باعث می‌شود که انسان خود را در مقابل خداوند نیازمند ببیند، در برابر او خضوع کند و از مرکب غرور و تکبر، که منشأ تمام بدبختی‌ها و روزگاران تیره است، پیاده شود و خود را در مقابل ذات پاک الله متعالی بی‌مقدار بداند.

نیایشگر خود را سرشار از نیاز و مدیون نعمت‌های خداوند می‌یابد و خود را موظف به اطاعت از فرمان الهی می‌داند. او می‌داند که بارور شدن درخت دعا بدون شرط نیست؛ بلکه به آفتاب خلوص، آب صفای دل و خاک خضوع نیاز دارد. بنابراین، برای رشد و پرورش آن، به خودسازی می‌پردازد و در مسیر تربیت خویش گام برمی‌دارد. نیایش به انسان اعتماد به نفس می‌دهد، از غرق شدن در گرداب ناامیدی جلوگیری می‌کند و او را به کوشش بیشتر ترغیب می‌کند.

قرآن کریم انسان‌ها را به دعا و نیایش تشویق می‌کند و چنین بیان می‌دارد: «وَقالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ»، ترجمه: «پروردگارتان فرموده است: مرا بخوانید تا دعای شما را اجابت کنم. به راستی کسانی که از عبادت من به خاطر تکبر خودداری می‌کنند، به زودی با خواری وارد جهنم خواهند شد».

علاوه برآیات متعدد قرآن کریم، در احادیث نیز به اهمیت والاى نیایش اشاره­هاى زیادى شده است.

۱ـ «الدُّعاءُ هو العبادة»؛ «دعا درواقع عبادت است».

۲ـ «مَنْ فُتِحَ لَهُ مِنَ الدُّعَاءِ مِنْكُمْ فُتِحَتْ لَهُ أَبْوَابُ الْإِجَابَةِ»؛ «کسی که دروازه‌ی دعا برایش گشوده شد، دروازه‌ی اجابت بر وی گشوده شده است».

۳ـ «لَيْسَ شَيْءٌ أَكْرَمَ عَلَى اللهِ تَعَالَى مِنَ الدُّعَاءِ»؛ «نزد پروردگار هیچ عملی گرامی‌تر از دعا نیست».

۴ـ «الدُّعاءُ سِلاحُ المُؤمنِ، وعِمادُ الدِّينِ، ونُورُ السَّمواتِ والأرضِ»؛ «دعا اسلحه­ی مؤمن و ستون دین و روشنی آسمان‌ها و زمین است».

در طول تاریخ بشری بندگان خاص خداوند بیش از هر چیزی به دعا اهمیت قایل بوده‌اند. در قرآن کریم درباره انبیاء آمده است: «إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَيَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِينَ»؛ «آن­ها در انجام نیکی‌ها شتاب می‌کردند و ما را با امید و بیم می‌خواندند و برای ما فروتن بودند».

بهترین راه مبارزه با مشکلات توبه و استغفار و دعا در بارگاه حق است.

تو دعا را سخت­گیر و می‌­شخول                          عاقبت برهاندت از دست غول

هرگاه توفیق دعا یافتیم بدانیم کمک پروردگار حتما شامل حال ما خواهد گشت.

چون خدا خواهد که مان یاری کند                     میل‌مان را جانب زاری کند

و هرگاه توفیق دعا کم­تر حاصل شد بدانیم بلا و مصیبت در کمین است.

آنکه خواهی کز غمش خسته کنی                                   راه زاری بر دلش بسته کنی

تا فرود آید بلا بی­دافعی                                                      چون نباشد از تضرع شافعی

و آن‌که خواهی کز بلایش واخری                                      جان او را در تضرع آوری

ادامه دارد…