جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش سوم)

نویسنده: شکران احمدی

ب: معنای لغوی شریعت

شریعت در لغت به معنای دین، ملت، روش، راه و سنت آمده است. در زبان عربی شریعت به معنای درگاه، سردر ورودی و نیز به معنای آبشخور و جایگاهی که بدون طناب از آن آب نوشید، استعمال می‌شود. هماهنگی و تطابق در میان دین و راهی که سبب نوشیدن آب دریا و جوی بدون طناب می‌شود، عبارت از نجات از تشنگی و سیراب نمودن است؛ همان‌گونه که آب سبب حیات و نجات است، دین و شریعت نیز سبب فلاح و نجات مردم است؛ چنانچه خداوند ^{جل‌جلاله} فرموده است: «ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَ الأمر فَاتَّبعها»؛ ترجمه: «سپس ترا بر شریعت و آیین حقی قرار دادیم؛ از آن پیروی کن.»

ج: معنای اصطلاحی شریعت

شیخ جرجانی ^{رحمه‌الله} گفته است: «شریعت طلب نمودن خواسته‌های بندگی و عملی کردن آن است.» ابن تیمیه ^{رحمه‌الله} شریعت را این‌گونه تعریف نموده است: «نام شریعت، شَرَعَ و شِرعةٌ، شامل همۀ عقاید و اعمالی می‌شود که خداوند ^{جل‌جلاله} مشروع کرده است».

د: تعریف اصطلاحی مقاصد شریعت

بنیان‌گذاران و بزرگان علم مقاصد مانند امام غزالی و شاطبی ^{رحمهما الله} به تعریف این علم توجه نکرده‌اند. نویسندگانی نیز این علم را تعریف نموده‌اند، اما علم مقاصد عامه و یا علم مقاصد خاصه را تعریف نموده‌اند که منافی شمولیت تعریف به نظر می‌رسد. اندیشمندان و محققان قرن بیستم و بیست‌ویکم به تعریف علم مقاصد شریعت، توجه نموده، تعاریف متعددی از مقاصد شریعت ارایه داده‌اند؛ از جمله تعریف ذیل ارایه شده است که تعریفی خوب و جامع از مقاصد شریعت دانسته می‌شود:

مقاصد: «علت‌ها، حکمت‌ها، اهداف و غایاتی است که شارع مقدس در تشریع احکام به‌طور عام یا خاص جهت مراعات مصلحت بندگان در نظر گرفته است.»

اصطلاحات مهم این تعریف «علت و حکمت» است. علت: در اصطلاح اصولیان به دو معنی می‌آید: یکی «مناسبت با حکم شریعت» که در تعریف نیز همین معنا در نظر گرفته شده است. دوم: «وصف بارز و آشکار» که در صورت تحقق حکم بر آن دارای مصلحت می‌باشد. هم‌چنین حکمت در اصطلاح اصولیان تبدیل نمودن وصف به علت است، یا این‌که حکمت، جلب مصالح و تمام نمودن آن و هم‌چنان از بین بردن فساد و کم کردن آن است.

یعنی: افعال و اوامر خداوند ^{جل‌جلاله} مبتنی بر علت و مصالحی است که دارای احکام و مقصود شارع می‌باشد. همین علت‌ها، حکمت‌ها و غایات تشریع، نگهبان مصالح دنیوی و اخروی بندگان است؛ بنابراین، مقاصد شریعت عبارت از: همان علل، حِکَم و اهدافی است که در شریعت، به‌منظور جلب مصالح و ترک مفاسد بندگان از جهت شارع، وضع شده باشد.

نصوصی که در آن به علت‌های افعال و اوامر خداوند ^{جل‌جلاله} تصریح شده، تعبیر دیگر مقاصد است تا احکام شریعت، سبب لهو و لعب نگردد، چنانچه خداوند متعال می‌فرماید: «وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ»؛ ترجمه: «ما آسمان و زمین و آنچه را که در میان آن‌هاست، از روی بازی نیافریدیم.» بر اساس این اصل، احکام شریعت اسلامی، دارای اهدافی است و این احکام بیهوده و گزاف تشریع نشده است؛ بناء علم مقاصد شریعت، اهداف تشریع اسلامی را بررسی و تحلیل می‌نماید.

ادامه دارد…

بخش قبلی