درآمدی بر نقش رسانه‌ها و تأثیر آن بر هویت مسلمانان (بخش سی‌وهشتم)

نویسنده: م. فراهی توجگی

ویژگی‌ها و اصول رسانه‌ها از دیدگاه قرآن  

قرآن کریم به مثابه‌ی رسانه‌ی عظیم الهی شاخصه‌های فراوانی دارد که هر رسانه‌ی دیگر اگر از نور آن اقتباس کرد، موفق و معتبر می‌شود. در یادداشت قبلی به برخی از این شاخصه‌ها اشاره شد و در این یادداشت ادامه‌ی همان است.

۶. دفاع از ارزش‌های دینی و ملی؛ رسانه‌ی دینی بهترین ابزارِ دفاع علمی و تبلیغی از ساحت ارزش‌هاست. تعهدهای دین‌محورانه‌ی رسانه‌ی دینی اقتضا می‌کند که دفاع از دین را اصل قرار دهد و در این مسیر از غیر خداوند واهمه‌ای به خود راه ندهد. این سخن به معنای بی‌تدبیری نیست، بلکه منظور حفظ هویت دفاعی رسانه‌های دینی در هر شرایط است: «الّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَدًا إِلاّ اللّهَ؛ کسانی که پیام‌های خدا را می‌رسانند و از او می‌هراسند و از هیچ کس جز خدا نمی‌هراسند.» (احزاب: ۳۹.) منشأ و سرآغاز ترک سنگربانی از دین را باید همین «ترس از غیرخدا» و «ملاحظات غیرالهی» دانست که صاحبان رسانه‌ها را به گزینش راه‌هایی غیرالهی وامی‌دارد تا منافع زود‌گذر را از دست ندهند یا تهدید‌های واهی را پشت‌سر گذارند؛ ازاین‌رو، در برابر شبهات و هجوم‌ علیه دین نهایت لطفی که می‌کنند، «سکوت» است، حال آن که این رویکرد غضب الهی را در پی دارد. دفاع رسانه‌ای از دین می‌تواند به افشای روش کار مفسدان منجر شود: «وَ لِتَسْتَبینَ سَبیلُ الْمُجْرِمینَ» (انعام: ۵۵.) حال آنکه سکوت و محافظه‌کاری راه‌های ضلالت را پنهان می‌دارد و جامعه را در ضلالت و گمراهی وامی‌نهد. دفاع از ارزش‌ها رسالت محتوایی رسانه‌هاست که براساس آن مؤمنان همدیگر را به ارزش‌ها فرمان می‌دهند و از ضدارزش‌ها باز می‌دارند. امروزه مطبوعات و رسانه‌ها از مهم‌ترین ابزارهای اِعمال این روابط ایمانی هستند: «وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَر» (توبه: ۷۱.) جبهه‌ی باطل نیز در بخش رسانه‌های ضددینی دقیقاً همین پیوستگی را دارند و زنجیر‌وار محتوای باطل خود را با هماهنگی و حمایت یکدیگر تبلیغ و ترویج می‌کنند: «الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمُنْکَرِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ» (توبه: ۶۷.) حاصل اینکه رسانه‌ی دینی از زیر ذره‌بین‌بودن و نظارت الهی خود در مسیر دفاع از ارزش‌ها نباید غافل شود. مسلم است که هر حقی وظیفه‌ای هم به دنبال دارد. نکته‌ی دیگر اینکه گستره‌ی ارزش‌ها به عبادات خاصی منحصر نیست، بلکه تمام ابعاد اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی را شامل می‌شود و «رسانه‌ی دین‌محور» براساس عمومیت وجوب امر به معروف و نهی از منکر، حق نظارت و دفاع از همه‌ی این ابعاد را دارد؛ به این ترتیب، حتی رسانه‌های تخصصی که در حوزه‌هایی چون ورزش، اقتصاد، سیاست و… فعالیت می‌کنند، نمی‌توانند خود را فارغ از این وظیفه بدانند و در حوزه‌های تخصص خود، به شیوه‌ی سکولاری با ارزش‌های اسلامی برخورد کنند، بلکه هرکس در حوزه‌ی خود مأمور به «دَعاکُمْ لِما یُحْییکُمْ» (انفال: ۲۴.) است. این عرصه را باید عرصه‌ی پیکار مجاهدان رسانه‌ای دانست: «یُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ؛ در راه خدا تلاش می‌کنند و از سرزنش هیچ ملامتگری نمی‌ترسند.» (مائده: ۵۴.) رسانه‌ی دینی در مسیر دفاع از دین به سبب اتهام‌ها و غوغاسالاری‌های رسانه‌ای عرصه را خالی نمی‌کند و مقاوم و پایدار و هوشمندانه و با شیوه‌ی حرفه‌ای خواسته‌ی خود را به کرسی می‌نشاند. آیات متعددی از قرآن نشان می‌دهد که رسولان الهی در برابر غوغاهای مخالفان و سیل تهمت‌ها و افتراهای آنان مقاومت می‌کردند و بدون هراس مسیر حق را ادامه می‌دادند؛ چنانکه وقتی کافران به نوح علیه‌السلام می‌گفتند: «إِنّا لَنَراکَ فی ضَلالٍ مُبینٍ» (اعراف:۶۰.) به آنان پاسخ می‌داد: «یا قَوْمِ لَیْسَ بی ضَلالَةٌ وَ لکِنّی رَسُولٌ مِنْ رَبّ‏ِ الْعالَمینَ» (اعراف ۶۱.) و چون به هود علیه‌السلام می‌گفتند: «إِنّا لَنَراکَ فی سَفاهَةٍ وَ إِنّا لَنَظُنّکَ مِنَ الْکاذِبینَ» (اعراف: ۶۶.) او می‌گفت: «یا قَوْمِ لَیْسَ بی سَفاهَةٌ وَ لکِنّی رَسُولٌ مِنْ رَبّ‏ِ الْعالَمینَ» (اعراف: ۶۷.) به پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم هم فرمان داده شد که «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرّسُلِ» (احقاف: ۳۵.) و «فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ» (شورا: ۱۵.)

روشن است که رسانه‌های مخالف در برابر خطرات ایجادشده‌ برای منافع‌شان، سکوت نخواهند کرد و با تمام توان خواهند کوشید رسانه‌های متعهد را به خطر اندازند؛ ازهمین‌رو است که قرآن‌کریم بارها از تهدیدشدن رسولان الهی به تبعید، اخراج و… سخن می‌گوید: «وَ ما کانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلاّ أَنْ قالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْیَتِکُمْ» (اعراف: ۸۲.)،

«لَنُخْرِجَنّکَ یا شُعَیْبُ وَ الّذینَ آمَنُوا مَعَکَ مِنْ قَرْیَتِنا» (اعراف: ۸۸.)،

«وَ قالُوا یا أَیّهَا الّذی نُزِّلَ عَلَیْهِ الذِّکْرُ إِنّکَ لَمَجْنُونٌ» (حجر: ۶.)

بنابراین، رسانه‌ی دینی با حفظ میدان و سنگر با ابزارهای گوناگون به تکرار مواضع اصولی خود در قالب‌های متنوع می‌پردازد و تا عملی‌کردن آنها از پای نمی‌نشیند: «وَ لَقَدْ وَصّلْنا لَهُمُ الْقَوْلَ لَعَلّهُمْ یَتَذَکّرُونَ» (قصص: ۵۱.) اینجاست که یکی از اسرار برخی تکرارشدن‌ها در قرآن کریم آشکار می‌شود؛ از باب نمونه، غفلت از خدا حدود صدبار در قرآن کریم با عناوینی متنوع تکرار شده است.

یکی از شیوه‌های مخالفان که امروزه نیز مرسوم است، دعوت مردم به بایکوت‌کردن رسانه‌ها و رسولان دینی است: «وَ قالَ الّذینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فیهِ لَعَلّکُمْ تَغْلِبُونَ؛ و کسانی که کافر شدند، گفتند: به این قرآن گوش ندهید و لغو و باطل را در آن داخل کنید؛ شاید بر آن غلبه کنید.» (فصلت: ۲۶.)

۷. دعوت الی‌الله؛ از مهم‌ترین ویژگی‌های یک رسانه‌ی اسلامی دعوت به حق و دعوت به توحید اسلامی و خداپرستی یگانه است. (فصلت: ۳۳)

۸. دعوت به خیر و نیکی؛ دعوت به خیر و نیکی نیز از دیگر ویژگی‌های یک رسانه‌ی اسلامی است که خداوند در آیه ۴۱ سوره‌ی حج به آن اشاره کرده است.

۹. گسترش فضایل اخلاقی؛ این ویژگی دیگری است که یک رسانه‌ی اسلامی باید به آن توجه کند. آیات سوره‌ی عصر و بسیاری از آیات قرآنی به این مهم توجه داده است.

۱۰. نیک‌گفتاری و نیک‌خواهی؛ اصولاً انسان به سمت بهترین‌ها جذب و جلب می‌شود. رسانه‌ای می‌تواند اسلامی باشد که ویژگی‌های یک رسانه‌ی اسلامی از جمله پاک‌گویی را داشته باشد. خداوند می‌فرماید: «وهدوا الی الطیب‌ من القول و هدوا الی صراط‌ الحمید» (حج: ۲۴.) آنان به آن سخن پاک و به راه خداوند ستودنی راهنمایی شده‌اند. در قرآن برای سخن‌گفتن ویژگی‌هایی بیان شده است که شامل صداقت و راستی (منافقون: ۱)، استوارگویی (نساء: ۹)، رساگویی (نساء: ۶۳)، شیوایی (بقره: ۲۵۳)، (احزاب: ۳۲)، آسان‌گویی (اسراء: ۲۸)، کریمانه‌گویی (اسراء: ۲۳)، نرم‌گویی (طه: ۴۴)، متین‌گویی (مزمل: ۵)، بهترین‌گویی (فصلت: ۳۳) و مانند آنها می‌شود؛ بنابراین، یک رسانه‌ی اسلامی باید این ویژگی‌ها را دارا باشد.

ادمه دارد…

بخش قبلی