رسانه‌های صدر اسلام و وظایف آنان از نگاه پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم
بدون‌شک یکی از وسائل مهمی که در جامعه‌ی ما می‌تواند موجب بالارفتن سطح فرهنگ اسلامی شود، رسانه‌هاست. رسانه‌های در عصر کنونی چشم بینا و دورنگر مردم است که جاهایی را نشان می‌دهد و اخباری را در دسترس قرار می‌دهد که هر فرد بشخصه نه می‌توانند آنجا حاضر شود و پیگیری نماید نه می‌توانند احاطه‌ای بر تمام آنها داشته باشند؛ در این حالت است که اهمیت، قدر و قیمت رسانه‌ها در بخش انعکاس حوادث و رخدادها مبرهن می‌شود.
اگر در صدر اسلام آداب و رسوم دینی و اخلاقی توسط نوشته، زبان و امثال آنها به گوش جهانیان می‌رسید و پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم برای عملکرد آنها یک‌سری ضوابطی قرار داده بود، در عصر حاضر نیز پیام‌رسانی و اطلاع‌دهی دینی با قالب‌های جدیدتر به میدان آمده است که عهده‌دار ترویج ارزش‌های اسلامی است و این مسئولیت را به دوش می‌کشد.
از دیده‌ی انصاف پنهان نیست که ارتباط زیربنای تمدن بشری است و یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن، مبادله‌ی اطلاعات و انتقال پیام در میان افراد است. برای به‌ثمر‌رسیدن هر ارتباطی، فرستنده، پیام، کانال، گیرنده یا پیام‌گیر لازم است؛ زیرا ارتباطات به شکل‌های مختلفی صورت می‌گیرد؛ به‌طور مثال: ۱. حضوری و بدون واسطه؛ ۲. جمعی یا عمومی؛ ۳. نوشتاری و غیرنوشتاری؛ ۴. ملی و فراملی؛ ۵. کلامی و غیرکلامی؛ ۶. انسانی و ابزاری؛ ۷. زمانی و غیرزمانی؛ ۸. سازمانی و غیرسازمانی؛ ۹. و نمادین.
هویداست که نیاز انسان به ارتباطات محدود به زمان و مکان خاصی نیست؛ هرچند در قرون گذشته دامنه‌ی ارتباطات و رسانه‌ها به گستردگی امروز نبود، اما باتوجه به شرایط و مقتضیات زمان، ابزارها و وسایل ارتباطی وجود داشت که مردم برای ابراز نیاز، انتقال مفاهیم، پیام‌ها و اندیشه‌های‌شان از آنها استفاده می‌کردند و خواسته‌های خود را با دیگران در میان می‌گذاشتند. پیامبران الهی نیز با استفاده از این ابزارهای ارتباطی اندیشه‌های دینی و آسمانی خود را به مردم می‌رساندند و باعث رهنمون‌شدن گروه‌های انسانی به‌سوی خدای متعال می‌شدند. در عصر طلوع اسلام و سال‌های بعد از آن، پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم و خلفای راشدین برخی از این ابزارها را به کار گرفتند.
در نگاهی کلی می‌توان رسانه‌های عصر پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را به سه بخش تقسیم کرد:
۱. رسانه‌های کلامی
مهم‌ترین وسیله و ابزار ارتباطِ کلامی و زبانی است. عمر این وسیله‌ی ارتباطی به‌اندازه‌ی امتداد تاریخ خلقت انسان است. در آیات و روایات دینی به اهمیت این ابزار رسانهای اشاره شده است. ارتباط کلامی زیرشاخه‌هایی دارد که مهم‌ترین آنها عبارتند از:
الف: سخنرانی و خطابه؛ خطابه از پرسابقه‌ترین و موفقیت‌آمیزترین ابزارهای برقراری ارتباطات کلامی است. بعید نیست که نخستین خطیب منبر، اولین انسان آفریده‌شده، حضرت آدم علیه‌السلام باشد؛ آنجا که در قامت معلم به تشریح کاربرد ابزارها برای فرشتگان پرداخت و اولین درس را به این شکل ارائه نمود.
همه‌ی پیامبر الهی دین را از طریق همین وسیله به مردم می‌رساندند. پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز دین اسلام را این‌گونه به اصحاب رساندند و یاران ایشان با تأسی از پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم با همان روش به نشر و بخش آموزه‌های دینی پرداختند. سخنرانی حضرت جعفر طیار رضی‌الله‌عنه در حضور نجاشی در دفاع از دین اسلام و تردید و تشکیک گفته‌های نمایندگان و سفیران را می‌توان نمونه‌ی برجسته‌ی ابلاغ دین از رهگذر رسانه‌ی شفاهی قلمداد کرد.
ب: شعر و شاعری؛ مثبت یا منفی بودن هر پیامی در اسلام بستگی به محتوای آن دارد. از منظر اسلام رسانهای مورد تأیید و پسندیده است که محتوای الهی را انتقال دهد. شعر از مهم‌ترین رسانه‌هایی است که ارزش آن از منظر اسلام تابع محتواست و برهمین‌اساس قابل ستایش و نکوهش است. پس اگر شعری مفاهیم الهی را عرضه کند، قابل ستایش و در غیر این صورت، مردود و ناپسند است.
در عصر پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم و خلفای راشدین شاعران در خدمت اسلام بودند؛ از دین دفاع می‌کردند و مفاهیم دینی را این‌گونه نشر می‌کردند. حضرت حسان‌بن ثابت شاعر معروف و زبردست مکه بود که بعد از گرویدن به دین اسلام به دفاع از آن پرداخت و تبدیل به یکی از مدافعان دین اسلام از کانال شعر و شاعری شد.
۲. رسانه‌های نوشتاری
یکی از مهم‌ترین رسانه‌های غیرکلامی که عمر بسیار طولانی دارد، زبان نوشتاری است. این ابزار ارتباطی بیشتر به صورت‌های کتاب، مجله و… خودنمایی و ظهور می‌کند. زبان نوشتار از قرن‌ها قبل با انسان همراه و همدوش بوده است. مراحل تحول و تکامل زبان نوشتاری عبارتند از: سنگ نبشته، لوح گلین، لوح فلزی، لوح چوبین، تومار پاپیروس، تومار چرمین، کتاب پوستی و کاغذی.
در گذشته‌ها کتاب مهم‌ترین وسیله‌ی نشر عقاید بود و ارتباطات فکری اقوام مختلف و انتقال تمدن از قومی به قومی دیگر به‌وسیله‌ی همین رسانه انجام می‌شد. قرآن‌کریم درخصوص اهمیت رسانه، به قلم و آنچه می‌نویسد، سوگند خورده است: «ن والقلم و ما یسطرون؛ ن سوگند به قلم و آنچه می‌نویسد.» (قلم: ۱) نامه‌های بین‌المللی پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به پادشاهان دوران خودش و دعوت‌دادن آنان به دین اسلام و اعلان نبرد علیه آنان در صورت سربرتافتن، مثال هویدای تبلیغات رسانهای از رهگذر نوشتن نامه در عصر نبوی است.
۳. رسانه‌های غیرکلامی
نماز و سایر عبادات دیگر نیز می‌تواند کار رسانه را انجام بدهد؛ زیرا نماز و عبادات اسلامی، به‌ویژه نمازهای جمعه و جماعات، پیام خاصی را منتقل می‌کنند. هر بیننده‌ای با مشاهده‌ی این‌گونه‌ی عبادات، پیام مکتب حیات‌بخش اسلام را درمی‌یابد و در عالم ذهن، دست‌کم خودش را با فضای دینی و اسلامی پیوند می‌زند. تلاوت قرآن و نمازگزاردن پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم و صحابه و اعمالی که پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به‌وسیله‌ی عمل نه گفتار انجام داد، بهترین نمونه‌های رسانه‌ی صامت است.
علاوه بر آنچه گذشت، نام‌ها و کنیه‌ها، مراسم تشییع جنازه‌ی مسلمانان، برنامه‌های حین تولد نوزادان، نوع معماری خانه‌ها، منازل و مساجد، نوع اخلاق، رفتار و کردار و پندار اسلامی و… همه‌وهمه از رسانه‌های غیرکلامی در عصر پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم و صحابه به شمار می‌آیند و هنوز حیثیت رسانهای خودشان را حفظ کرده‌اند.
میدان رسانه در هر عصری عریض و طویل بوده است و به مقتضای عرف و امکانات جامعه‌ی همان دوران شکل و قالب داشته است. تنها در هر دورانی نوعیت کابرد ابزارهای اطلاع‌رسانی دستخوش تغییر و تبدیل شده است، اما در اصل مسئله که موجودیت رسانه و اهمیت آن است، اتفاقی رخ نداده است.
By محمد فاتح