هرگاه در جامعه‌ای چنین روحیه داده شود که در برابر بدی باید نیکی صورت گیرد و اگر چنین نتوانستید، عفو کنید، شکی نیست که جامعه به طرف ترقی و تمدن، رشد و تعالی به سرعت حرکت می‌کند.
گسترش اخلاقياتی كه پيامبر اسلام صلى‌الله‌عليه‌وسلم بعثت خود را براى اظهار دین بر همۀ ادیان در جامعه و اتمام مكارم و فضايل اخلاق افراد به آن ذكر مى‌فرمود: «انما بعثتُ لاتممّ مكارم الاخلاق»؛ «هرآینه من فرستاده شدم تا ارزش‌های اخلاقی را تکمیل کنم». ويژگى ديگرى است كه تمدّن اسلامى نه تنها واجد آن بود؛ بلكه مطالعه در كلام الهى حاصل از اين دين، نشان مى‌دهد كه اين ويژگى از چه اهميت و ارزشى در جامعه‌ی اسلامى برخوردار است.
درباره‌ی ارزش اخلاقى كه اسلام ارائه داده و نبى مكرّم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نيز مطابق آيۀ كريمۀ «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»؛ ترجمه: «هر آینه برای شما در شخصیت رسول‌الله صلی‌عليه‌وآله‌وسلم الگوی نیک است.» نمونه‌ی عينى و تربيت يافته‌ی آن ارزش اخلاقى است، توجه به دو نكته لازم و ضرورى است:
نكتۀ اول: دامنه‌ی تعاليم اخلاقى در اسلام چنان وسيع و پهناور است كه حتى ارائه‌ی فهرست كاملى از آن همه تعاليم عميق و همه جانبه، كارى بس دشوار است. نگاهى گذرا به روايات ماندگار از نبى مكرّم اسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم و تعليمات اخلاقى ايشان، نشان از گستردگى اين آموزه‌ها دارد، به گونه‌اى كه به جرئت مى‌توان گفت: هيچ نكته‌اى؛ حتى در جزئی‌ترين مسائل را پيامبر نگذاشته است، عميق‌ترين، باریک‌ترين و ظريف‌ترين نكات در تربيت روحى و اخلاقى در قالب جملات ساده و كوتاه بيان شده و فرمول‌هاى عملى براى سازندگى معنوى ارائه گرديده است.
نكتۀ دوم: تعليمات اخلاقى پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه برگرفته از قرآن كريم است، چنان‌که هر كس در هر مرتبه از مراتب كمال فكرى و معنوى كه باشد، به تناسب ظرفيت درک خود مى‌تواند از آن بهره‌مند شود، تعليمات اخلاقى پيامبر صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم چنان است كه همه‌ی افراد در تمامى سطوح مى‌توانند از آن سود جويند، اگرچه بهره‌ی خواص و صاحبان علم و معرفت از آن درياى بیکران معارف و حقايق، بسى بيشتر و عالى‌تر است.
اصولاً بايد به اين نكته توجه داشت كه تعليم و تربيت در هر جامعه‌اى نبايد به قشرى خاص اختصاص داشته و ديگران از آن بی‌بهره باشند؛ بلكه نظام تعليم و تربيت بايد چنان باشد كه هر كس به اندازه‌ی استعداد و توانايى خود بتواند از آن بهره مند شود.
پيامبر اكرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با نهادينه كردن اصول و موازين اخلاقى در بين مردم و ارائه‌ی الگوها و اسوه‌هاى عملى در زمينه‌هاى اخلاق پژوهش، اخلاق نقد و شيوه‌ی مواجهه با انديشه‌ها، اخلاق معيشت، اخلاق معاشرت، اخلاق جنسى، اخلاق سياست و زمامدارى و اخلاق گفت‌وگو زمينه‌هاى لازم را براى پيدايش تمدّنى عظيم فراهم مى‌آورد.
By محمد فاتح