اقتصاد اسلامی؛ سیاست‌های اقتصادی اسلام (بخش چهارم)

نویسنده: محمداسماعیل علیزهی

اصول سیاست‌های اقتصاد اسلامی
در هر نظام اقتصادی، سیاست‌هایی که جهت رسیدن به اهداف آن نظام صورت می‌گیرد به طور معمول براساس اصولی است که در آن نظام پذیرفته شده است. در نظام اقتصادی اسلام نیز ترسیم و اجرای سیاست‌های مالی، پولی و درآمدی برای رسیدن به اهداف مورد نظر آن به هر طریق امکان پذیر نیست، بلکه محدود به اصولی است که شرع مقدس آنها را تعیین کرده است. برخی از این اصول عبارتند از:
1) سیاست‌گذاری براساس مصالح عمومی
2) آزادی اقتصادی
3) توازن. پرهیز از اسراف و بخل
4) عدالت
5) آمیختگی با امور معنوی
6) ممنوعیت بهره و ربا
7) حفظ محیط زیست
8) اصالت (توأمان) اصالت فرد و اجتماع
9) همیاری
10) ممنوعیت استثمار
11) سماحت و سهولت
درباره برخی از اصول سیاست‌های اقتصادی در مقالات قبلی، در همین سلسله تحت عنوان اجزاء نظام اقتصادی اسلام توضیحاتی ارائه شده است.

اهداف کلی از اجرای سیاست‌های اقتصاد اسلامی

برای اهداف سیاستی در اقتصاد اسلامی می‌توان مواردی را برشمرد اگرچه این موارد قابل بحث و مناقشه می‌باشند:
1) استقلال اقتصادی
2) استقرار یا ثبات قیم
3) تامین استخدام کامل
4) رشد اقتصادی
5) توزیع مجدد عاید
6) آزادي انسان‌ها
7) سرمايه‌گذاري‌هاي زيربنايي
8) تأمين بودجه
9) رفاه اقتصادی
10) توسعه اقتصادی
11) فقرزدایی
12) تأمین حقوق بنیادین اقتصادی شهروندان
13) کاهش شکاف اقتصادی بین منطقه‌ای

به توضیح مختصر برخی از اهداف سیاست‌های اقتصادی در نظام اقتصاد اسلامی می‌پردازم:

استقلال اقتصادی
استقلال اقتصادی مهمترین هدف اقتصاد اسلامی را تشکیل می‌دهد، چون یکی از اهداف عمده نظام اقتصادی اسلام عبارت از تحقق بخشیدن رشد اقتصادی و در نتیجه آن تامین رفاه امت اسلامی است. بناً نظام اقتصاد اسلامی باید در طرح و تطبیق پلان‌ها و اهداف اقتصادی و همچنان در تامین منافع اقتصادی خود به جوامع دیگر و بخصوص به جوامع غیراسلامی متکی و وابسته نبوده، بلکه تمام امور اقتصادی خود را بصورت کاملا آزادانه و بدون مداخلات کشورهای اجنبی انجام داده بتواند. .
استقرار یا ثبات قیم
ثبات قیم، این مفهوم را افاده می‌نماید که ثبات قیمت‌ها یکی از اهداف مهم سیاست اقتصادی است. زیرا صعود و نزول قیمت‌ها تمام فعالیت‌های اقتصادی را تحت تاثیر منفی قرار می‌دهد و اساس برآورد پلان‌های مصرفی خانواده‌ها و تصدی‌های تولیدی و همچنان پلان‌های تولیدی و مصرفی دولت را برهم زده و در نتیجه جریان وقایع اقتصادی را بصورت کل اخلال می‌نماید.
تامین استخدام کامل
استخدام کامل از جمله اساسی‌ترین ضروریات اقتصادی و اجتماعی است. بنابرآن از وظایف دولت اسلامی می‌باشد تا در حدود امکان بر ضد بیکاری‌ها مبارزه و مجادله نموده و زمینه را برای رسیدن به استخدام کامل که بدون موجودیت آن رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی امکان‌پذیر نمی‌باشد، را مهیا میسازد. چون دولت به حیث عالی‌ترین حامل سیاست اقتصادی در یک جامعه، دانسته می‌شود، بنابراین باید در پهلوی اقتصاد خصوصی و به حیث متمم و مکمل آن درین مورد از هر گونه سعی و کوشش مضایقه ننماید.

رشد اقتصادی
رشد اقتصادی یکی دیگر از اهداف مهم سیاست‌های اقتصاد اسلامی است. زیرا همین رشد اقتصادی است که زمینه را برای بهتر شدن سطح زندگی بشر و بخصوص مسلمین مساعد می‌سازد. چنانچه درین مورد الله رب‌العزت می‌فرمایند: «هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ ٱلْأَرْضِ وَٱسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا» (سوره هود. آیه 61) ترجمه: خداوند جل‌جلاله ذاتی است که شما را از زمین پیدا کرد و شما را در آن مسکون ساخت،: یا بنابر تفسیر روح‌البیان: شما را درآبادانی زمین مؤظف گردانید. بناً از این تذکر، نتیجه‌گیری می‌شود که منظور از آبادانی زمین، اتخاذ تمام تدابیر یا بهتر است بگوییم اتخاذ سیاست‌های اقتصادی که زمینه را برای رشد اقتصادی امکان‌پذیر نمایند.
توزيع مجدد عاید
شکي نيست، انسان‌ها استعداد و توانايي‌هاي متفاوتی دارند. در اين ميان تعدادي پير، ازکارافتاده، بيمار و بي‌سرپرست مي‌باشند. از ديدگاه اسلام، درآمد و ثروت متفاوت قابل پذيرش است، ولي دولت و مردم موظفند تا به ازکارافتادگان و نيازمندان، درحدي کمک کنند که نياز يک ساله آنها رفع شود.
قرآن، گروه‌هاي نيازمندي را که بايد از ماليات (خمس و زکات) به آنها کمک شود نام مي‌برد:
در آيه‌ي 60 سوره توبه آمده است: «انّما الصّدقات للفقراء و المساکين… و ابن السّبيل فريضه من الله»؛ ازجمله گروه‌هاي مستحق زکات، نيازمندان و بيچارگان و درراه‌ماندگان هستند که بر مؤمنان واجب است به ياري آنها بشتابند.
در آيه‌ي41 از سوره انفال مي‌خوانيم: «واعلموا انّما غنمتم من شيء فان لله خمسه و للرسول و لذي القربي و اليتامي و المساکين و ابن السّبيل»؛ بدانيد که هرچه به شما غنيمت و فايده رسد، خمس آن مال، از خدا و رسول و خويشان او (پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم) يتيمان و فقيران و درراه‌ماندگان است.
آيه‌ي 7 سوره حشر، که در رابطه با هزينه کردن فيء آمده، تعابيري مشابه آيه‌ي 41 سوره انفال دارد و از همان شش مورد مصرفي نام مي‌برد که در آيه‌ي خمس آمده است؛ با اين تفاوت که در سوره حشر، اولاً علت اعمال سياست مالي و توزيع ماليات ميان نيازمندان، يتيمان و در راه‌ماندگان را بيان مي‌کند: «کي لا يکون دوله بين الاغنياء منکم» (توزيع مجدد درآمد) به اين خاطر است که ثروت در دست اغنيا متمرکز نشود، ثانياً، به دنبال آيه (درآيه‌ي بعدي) به مصداق بارز ابن‌السبيل اشاره مي‌کند: «للفقراء المهاجرين الّذين اخرجوا من ديارهم و اموالهم» (سوره حشر.آیه 8) از جمله موارد مصرف انفال، فقراي مهاجراست؛ آنها که به دليل اخراج از سرزمين و جدايي از اموال و دارايي خود نيازمند شده‌اند.
بدين ترتيب، دولت در فرايند برقراري عدالت و برابري در مصرف، بايد به نيازمندان، بي‌سرپرستان و مهاجراني که به سبب ظلم و ستم از سرزمين خود آواره شده‌اند، کمک کند و اين کمک در حدي باشد که مخارج سالانه آنها را کفايت کند.
آزادي انسان ها
از ديدگاه اسلام، انسان محور تمام فعاليت‌هاي سياسي، اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي است. تمام برنامه‌ها و امکانات بايد در مسيري هدايت شود که راه رشد و کمال او را فراهم کند، زنجيرهاي اسارت و بردگي جسمي و فکري را از دست پا و فکر او بگسلاند. در آيه‌ي 60 سوره توبه درباره موارد مصرف زکات، چنين آمده است: «انمّا الصّدقات للفقراء… و في الرّقاب و الغارمين»؛ (صدقات=زکات) به فقرا، .. تعلق مي‌گيرد و همچنان در راه آزادي بردگان و اداي بدهي بدهکاران و.. هزينه مي شود. اين آيه، سياست مالي را از زاويه‌ي توزيع و هزينه کردن ماليات اسلامي بيان مي‌کند و نشان مي‌دهد که رهايي انسان‌ها از بردگي از اهداف آن است. همچنين است زدودن زمينه‌هاي بردگي، زيرا در صدر اسلام بسياري از بردگان، بدهکاراني بودند که قدرت اداي ديون خود را نداشتند. (طالقاني، 1350، 2/ 252.) اسلام، با استفاده از ابزار سياست مالي و اداي دين مديونان (الغارمين) زمينه‌ي بردگي را از جامعه مي‌زدود.
سرمايه گذاري‌هاي زيربنايي
سرمايه‌گذاري در بخش‌هايي که بازدهي مستقيم ندارد و بخش خصوصي دراين گونه فعاليت‌ها ازخود علاقه و رغبت نشان نمي‌دهند، مانند ساختن جاده‌ها و بزرگ راه‌ها، نيروگاه‌ها، راه‌اندازي بنادر و فرودگاه از جمله فعالیت‌های دولتی بوده که باید از منابع دست‌داشته مخارج اين گونه سرمايه‌گذاري‌ها را تأمين کرد.
درآيه‌ي انفال آمده: «فان الله خمسه و للرّسول و لذي القربي»؛ (سوره انفال آیه 41) هزينه کردن انفال در راه خدا همان سبيل الله است که در آيه‌ي 60 سوره توبه آمده است، يعني تأمين مخارج ساختن راه ها، پل‌ها، فرودگاه‌ها و..
هزينه کردن در زمينه‌ي آموزشي و بهداشت از اصلي‌ترين موارد مصرف دولت است. از همين دست است تأمين مخارج کارمندان، و «والعاملين عليها» و کمک‌‎هاي بلاعوض به افراد غيرمسلمان و حکومت‌هاي ديگر براساس عواطف انساني و مصالح اجتماعي، «والمؤلفه قلوبهم»( سوره توبه. آیه 60)
تأمين بودجه
تأمين بودجه، به همان اندازه ضروري است که حکومت ضرورت دارد. تأمين مخارج کارمندان بخش عمومي، کمک به دولت‌ها و افراد براساس مصالح اجتماعي، تأمين هزينه‌ي سرمايه‌گذاري‌هاي زيربنايي و نياز به وصول ماليات دارد.
اهداف تخصيص منابع و تثبيت اقتصادي، بر تجربيات بشري و مصالح عمومي مبني است. اين اهداف تا جايي قابل پذيرش است که با اصول ديگر در تضاد نباشد. به عبارتي، از ديدگاه اسلام، عدالت اصل بنيادي است و بي‌شک اهداف سياست مالي، نبايد مخالف اين اصل باشد.

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی