جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش سی‌ویکم)

نویسنده: شکران احمدی

1. مقاصد ضروری

مقاصد ضروری عبارت از: «همان مقاصدی است که شریعت اسلامی بر آن‌ها استوار می‌باشد و مقاصد دیگر از آن سرچشمه می‌گیرد» که در سطور آتی به‌تفصیل بررسی می‌شوند.

الف: تعریف مقاصد ضروری

دانشمندان، مقاصد ضروری را به تعبیرات مختلف تعریف نموده‌اند. از آن جمله، امام رازی می‌گوید: «مقاصد ضروری عبارت از: مصالحی است که متضمن مقاصد حفظ دین، حفظ نفس، حفظ نسب و حفظ مال می‌باشد.» این تعریف ناقص پنداشته می‌شود؛ زیرا مصالح و یا مقاصد اخروی، در آن گنجانیده نشده است. ازاین‌رو، دسته‌ای دیگر از دانشمندان به‌طور دقیق‌تر می‌گویند:

«مقاصد یا مصالح ضروری در احکام شرعی، عبارت از: مقاصد، مصالح و ارزش‌هایی‌اند که ادامۀ حیات دینی و دنیایی انسان‌ها به‌گونه‌ای به تحقق آن‌ها بستگی دارد؛ زیرا در صورت فقدان و عدم تحقق آن ارزش‌ها و مقاصد، حیات انسانی نیز مختل شده، به نابودی کامل مواجه می‌گردد.»

شماری از علماء می‌گویند: تحقق مصالحی که در محل ضرورت باشد، ضروریات گفته می‌شود. یعنی مصالح دنیا و آخرت بدون آن حاصل نمی‌شود. این نوع ارزش‌ها و مقاصد را که بسیاری از احکام شریعت اسلامی، جهت تحقیق و تأمین آن‌ها مشروع گردیده است، به نام «کلیات پنج‌گانۀ حیات انسانی» یاد می‌کنند.

شیخ طوفی، احمد قرافی، ابن سبکی و شوکانی اضافه کردن قسم ششم را که عبارت از «حفظ عرض» است، از بعضی علما نقل کرده و هم از آن دفاع کرده‌اند. به‌جاست که قسم ششم به آن اقسام اضافه شود؛ چون عادت عقلاء بر این است که نفس و مال را برای دفاع از عرض و آبرو صرف می‌کنند و آنچه یک‌چیز ضروری، فدای دفاع آن شود، آن چیز به‌ضرورت اولی‌تر است. برای محافظت از ضروریات، شریعت حدودی را تعیین کرده است. برای نمونه، قصاص برای حفظ نفس و حد زنا برای حفظ نسل و حد سرقت برای حفظ مال، حد قذف برای حفظ عرض و… را می‌توان نام برد.

امام غزالی ^{رحمه‌الله} می‌گوید: «محال است که دین و شریعت بدون در نظر گرفتن این مصالح، وجود داشته باشد و این‌که این مقاصد جزئی از شرع است با ادلۀ غیرقابل حصر، ثابت شده است.»

این تعریفات در ظاهر، مختلف، ولی در حقیقت، متفق و متحدند و افاده می‌کنند که باید از ضرورت‌های پنج‌گانه محافظت صورت گیرد. در غیر آن، انسان مقومات دنیوی و اخروی خود را از دست می‌دهد و هیچ تفاوتی میان حیات انسان و حیوان نیست.

ب: انواع مقاصد ضروری

یکی از مباحث مهم و ارزشمند که همواره توجه دانشمندان و محققان اندیشۀ مقاصدی را به خود جلب کرده است، مسئلۀ بازنگری در شمار مقاصد پنج‌گانۀ مشهور است. اکثر دانشمندان معتقد برآنند که مصالح یا مقاصد ضروری که از طریق استقرای شریعت به دست آمده پنج قسم است:

1. حفظ دین؛ 2. حفظ نفس؛ 3. حفظ عقل؛ ۴. حفظ نسل؛ ۵. حفظ مال.

و این دیدگاه آمدی و شاطبی است که این اصول را در پنج مورد محدود کرده‌اند.

آمدی چنین تصریح می‌کند: «وجود مقاصد ضروری خارج از این موارد پنج‌گانه، عادتاً منتفی است.»

ابن امیر الحاج حلبی گفته است: «حصر مقاصد ضروری در این پنج مورد با نظر به واقع و عادات ملل و شرایع از رهگذر استقراء، ثابت شده است.»

امام شاطبی در این مورد می‌نویسد: «مصالح یا مقاصد ضروری که از طریق استقرای شریعت به دست آمده است، پنج مورد است: حفظ دین، حفظ نفس، حفظ نسل، حفظ مال و حفظ عقل.»

این مصالح ضروری پنج‌گانه، سنگ پایۀ دیگر مصالح به شمار می‌روند و مصالح حاجتی یا کمالی، مکمل و در خدمت آن‌ها است و هرگاه رعایت این مکمل‌ها به فداشدن اصل مصلحت منجر شود، باید آن‌ها را نادیده گرفت. مثال روشن این مسئله، رعایت طهارت در نماز است. مؤمن به هنگام نماز باید پاک و با وضو باشد، حال اگر کسی نتواند به آب یا خاک دست یابد و نتواند تطهیر کند، نباید به این بهانه، اصل نماز را ترک کند. به‌هرحال، قاعدۀ اهم و مهم در میان این مصالح، جاری است و باید کم‌اهمیت‌تر نسبت به مهم‌تر، فدا شود.

امام غزالی و فخر رازی شمار این اصول ضروری شریعت را در پنج مقصد دسته‌بندی کرده‌اند؛ ولی آن‌ها را محصور و محدود به همین پنج مورد نمی‌دانند؛ مقصود شریعت، حفظ پنج چیز است و آن حفظ دین، نفس، عقل، نسل و مال است؛ پس آنچه سبب بقای این موارد پنج‌گانه می‌شود، مصلحت و آنچه سبب زوال آن‌ها شود، مفسده است و دفع آن، مصلحت می‌باشد.

شایان ذکر است که هر عصر و زمان، چالش‌ها و نیازمندی‌های به خصوصی دارد که نباید آن را فراموش کرد و اگر عمیقا و با ژرف‌نگری به مقاصد شریعت، دیده شود، دست خواهیم یافت که بقای شریعت اسلامی منوط به مقاصد شریعت می‌باشد؛ زیرا نظام ارزشمند قانونی و حقوقی برای رهبری بشر، همان نظام یا سیستمی است که در واقع به تمام انواع این مصالح فطری و ضروری انسانی توجه جدی نموده، دساتیر مشخصی در راه ایجاد رشد و تقویۀ بقا و دوام هر یک داشته باشد. در غیر آن بدون شک، طول عمر نداشته و بالآخره در مقابل خواسته‌ها و مقتضیات فطری انسانی، قرار می‌گیرد و کارآیی خود را از دست می‌دهد.

چنانچه در مدت چهارده صد سال عمر طولانی شریعت اسلامی، بشریت شاهد فروپاشی صدها نظام بشری ناقص در گوشه و کنار دنیا بوده است که بنابر بی‌توجهی‌شان به بخشی از این ضرورت‌ها، نیازها و مصالح انسانی، نقش خود را در جامعۀ بشری از دست داده‌اند.

برعکس، از ویژگی‌ها و نیز مقاصد اصلی شریعت اسلامی، توجه همه‌جانبه و جدی به همین مصالح و مقاصد انسانی بوده که این امر از رموز موفقیت و بقای آن محسوب می‌شود. چنانچه چهارده صد سال قبل از امروز، با تشخیص دقیق نیازها، مصالح و مفاسد کلی انسانی، چنان نظام کامل و شامل را برای بشریت تشریع و قانون‌گذاری نموده است که عقل هر متفکر و دانشمند واقع‌بین را در حیرت و تعجب می‌اندازد. اینک در این مبحث به بیان همان ضروریات پنج‌گانه به قول شاطبی و آمدی در راستای ایجاد، تقویه و حفظ و نگهداشت چه از جهت وجودی و یا از جهت عدمی می‌پردازیم؛ زیرا شریعت این مصالح را به دو گونه رعایت می‌کند: از جهت وجودی و از جهت عدمی.

از جهت وجودی از طریق احکامی که آن‌ها را حفظ می‌کند؛ مانند: عبادات، برای حفظ دین و از جهت عدمی از طریق از بین‌بردن زمینه‌های نابودکنندۀ این مصالح؛ مانند: حکم به ممنوعیت زنا و تعیین مجازات برای مرتکب آن.

ادامه دارد…

بخش قبلی