نویسنده: عبیدالله نیمروزی
روش تخریج احادیث دال بر ترجمۀ باب
امام ترمذی در تخریج احادیث مرتبط با باب، دو روش را به کار گرفته است:
الف: روایت مجموعه‌ای از احادیث همراه با اسانید؛
ب: روایت یک حدیث و اشاره به احادیث دیگری که مؤید معنای حدیث قبلی هستند.
الف: روایت مجموعهٔ احادیث با اسناد آن
در این روش، امام ترمذی ابتدا یک حدیث را همراه با متن و سند آن به‌صورت کامل ذکر می‌کند و سپس به همین شیوه، احادیث دیگری را یکی پس از دیگری ذکر می‌نماید. این روش در جامع ترمذی از چهار طریق اجرا شده است:
-
روایت احادیث صحیح از صحابۀ مختلف: امام ترمذی حدیثی صحیح و سالم را از یک صحابی روایت کرده و پس از آن، احادیث دیگری را که از سایر صحابه با مضمون مشابه روایت شده‌اند، بیان می‌کند. به‌عنوان نمونه، در باب صلوة الوسطی در ابواب التفسیر، ابتدا حدیث ابی یونس مولای حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها را روایت کرده و سپس احادیث دیگری از سایر صحابه که مؤید این حدیث هستند، ذکر می‌کند: «عن ابی یونس مولی عایشة قال: أمرتنی عایشة ان اکتب لها مصحفاً وقالت: اذا بلغت هذه الآیة فآذنی «حافظوا علی الصلوات والصلوة الوسطی». فلما بلغتُها آذنتُها، فأملت علی «حافظوا علی الصلوات والصلوة الوسطی وصلوة العصر وقوموا لله قانتین» وقالت: سمعتها من رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم.»
امام ترمذی در مورد این حدیث می‌گوید: «هذا حدیث حسن صحیح.» پس از آن، حدیث مرفوع دیگری از حضرت سمرة بن جندب روایت کرده: «صلوة الوسطی صلاة العصر» و می‌گوید: «هذا حدیث حسن صحیح.» سپس حدیثی دیگر از حضرت علی رضی‌الله‌عنه نقل می‌کند: «قال یوم الاحزاب: اللهم املأ قبورهم وبیوتهم ناراً کما شغلونا عن صلوة الوسطی حتی غابت الشمس» و اضافه می‌کند: «هذا حدیث حسن صحیح وقد روی من غیر وجه عن علی رضی‌الله‌عنه.» هم‌چنین حدیث عبدالله بن مسعود رضی‌الله‌عنه را ذکر کرده: «قال قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم: صلوة الوسطی صلوة العصر» و می‌گوید: «هذا حدیث حسن صحیح.» و در نهایت، اشاره می‌کند: «وفی الباب عن زید بن ثابت وابی هاشم عن عتبة وابی هریرة.»
در این مثال، امام ترمذی ابتدا تعدادی از احادیث صحیح و مرفوع را از صحابۀ مختلف بیان کرده و در پایان به احادیث دیگری که از صحابۀ دیگر نقل شده‌اند، اشاره کرده است.
-
روایت احادیث ضعیف پس از حدیث صحیح: گاهی امام ترمذی ابتدا حدیثی صحیح و سالم روایت کرده و پس از آن، یک یا چند حدیث ضعیف را نقل می‌کند. هدف او در این روش، اشاره به تعدد طرق حدیث و در عین حال تقویت حدیث اول است. به‌عنوان مثال: در باب ما جاء فی العمل فی ایام العشر از ابن عباس رضی‌الله‌عنه نقل کرده است: «قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم: ما من ایام العمل الصالح فیهن احب الی الله… الحدیث.» و اضافه می‌کند: «حدیث ابن عباس حدیث حسن صحیح غریب.» سپس حدیثی مشابه از ابی هریرة رضی‌الله‌عنه روایت می‌کند و در پایان می‌گوید: «حدیث غریب لا نعرفه الا من حدیث مسعود بن واصل عن النهاس.»
در اینجا، امام ترمذی ابتدا حدیث صحیحی از ابن عباس رضی‌الله‌عنه آورده و سپس حدیث ضعیف‌تری از ابی هریره رضی‌الله‌عنه ذکر کرده تا به طرق متعدد حدیث اشاره کند.
-
روایت احادیث قوی پس از حدیث ضعیف: در برخی موارد، امام ترمذی برخلاف روش پیشین عمل می‌کند، یعنی ابتدا حدیثی ضعیف روایت کرده و سپس یک یا چند حدیث قوی‌تر و صحیح‌تر نقل می‌کند. هدف از این کار، نشان‌دادن ضعف حدیث اول و در عین حال تأکید بر تعدد طرق حدیث است.
به‌عنوان نمونه، در باب ما جاء فی من صلی فی یوم ولیلة ثنتی عشر من السنة ماله من الفضل، ابتدا حدیثی از عایشه رضی‌الله‌عنها نقل کرده: «قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم: من ثابر علی ثنتی عشرة رکعة… الحدیث» و اضافه می‌کند: «حدیث عایشة حدیث غریب من هذا الوجه والمغیرة بن زیاد قد تکلم فیه بعض اهل العلم من قبل حفظه.» سپس حدیثی از عنبسة بن ابی سفیان از ام حبیبه روایت کرده و می‌گوید: «قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم: من صلی… الحدیث.» در پایان، این حدیث را حسن صحیح دانسته و اضافه می‌کند: «حدیث عنبسة عن ام حبیبة فی هذا الباب حدیث حسن صحیح قد روی عن عنبسة من غیر وجه.»
-
روایت احادیث ضعیف متوالی: در برخی موارد، امام ترمذی چند حدیث ضعیف را پشت سر هم روایت می‌کند. به‌عنوان نمونه، در باب زکاة البقر، ابتدا حدیثی از عبدالله بن مسعود رضی‌الله‌عنه نقل کرده: «عن عبدالله بن مسعود عن النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم قال: فی ثلاثین من البقر الحدیث» و اضافه می‌کند: «بأن ابا عبیدة بن عبدالله لم یسمع من ابیه شیئاً.» سپس حدیثی دیگر از سفیان از اعمش آورده: «عن الاعمش عن ابی وائل عن مسروق عن معاذ بن جبل قال: بعثنی النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم الی الیمن فأمره ان یاخذ من کل ثلاثین بقرة… الحدیث.» در پایان، این حدیث را حسن دانسته است.
دکتر نورالدین عتر در توضیح این روش می‌گوید: «این احادیث گرچه ضعیف هستند، اما با توجه به تعدد طرق آن‌ها، به درجهٔ حسن لغیره ارتقاء یافته‌اند.»
ب: روایت یک حدیث و اشاره به مجموعه‌ای از احادیث دیگر
یکی از ویژگی‌های خاص امام ترمذی که سایر اصحاب صحاح سته از آن برخوردار نیستند، این است که در یک باب، فقط یک حدیث را به‌صورت کامل همراه با متن و سند روایت کرده و سپس به سایر احادیث مرتبط اشاره‌ای کوتاه می‌کند. به‌عنوان مثال، در باب ما جاء فی السواک، ابتدا حدیث ابوهریره رضی‌الله‌عنه را روایت کرده: «عن ابی هریرة قال قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم: لو لا ان اشق علی امتی لأمرتهم بالسواک عند کل صلوة.» سپس اضافه می‌کند: «وفی الباب عن ابی بکر الصدیق وعلی وعایشة وابن عباس و…»
در این روش، امام ترمذی تنها به ذکر اسامی صحابه‌ای که احادیث مشابهی از آن‌ها روایت شده، اکتفا می‌کند. دکتر نورالدین عتر توضیح می‌دهد: «هدف امام ترمذی از این روش، بیان احادیثی است که می‌توان در این باب به آن‌ها استدلال کرد، اما او هرگز ادعا نمی‌کند که این احادیث دقیقاً مشابه حدیث ذکرشده از نظر متن یا سند هستند.»
ادامه دارد…
