نویسنده: عبیدالله نیمروزی
توجه امام ترمذی به اختلاف الفاظ روایت‌ها
اگر بین الفاظ روات اختلافی وجود داشته باشد، امام ترمذی به آن دقت کرده و به سه روش به این اختلاف اشاره می‌کند:
-
ذکر عبارت «المعنی واحد»: در مواردی که اختلاف الفاظ روایات جزئی باشد و مفهوم کلی یکسان باقی بماند، امام ترمذی از عبارت «المعنی واحد» استفاده می‌کند. مثال: در باب زکاة الإبل می‌گوید: «حدثنا زیاد بن أیوب البغدادی وإبراهیم بن عبدالله الهروی ومحمد بن کامل المروزی -المعنی واحد- قالوا: حدثنا عباد بن العوام عن سفیان بن حسین عن الزهری عن سالم عن أبیه أن رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم کتب کتاب الصدقة…»
-
تعیین راوی صاحب لفظ خاص: در برخی موارد، امام ترمذی مشخص می‌کند که الفاظ ذکرشده از کدام یک از روات نقل شده است. مثال: در باب کفارة الفطر فی رمضان می‌گوید: «حدثنا نضر بن علی الجهضمی وأبو عمار -المعنی واحد واللفظ لفظ أبی عمار- قالا: أخبرنا سفیان بن عینیة عن الزهری عن حُمید بن عبدالرحمن عن أبی هریرة…»
-
بیان اختلاف الفاظ هر یک از روات به‌طور جداگانه: امام ترمذی گاه اختلاف در الفاظ روایت را مستقیماً بیان می‌کند. مثال: در باب ما جاء فی رحمة الولد می‌گوید: «حدثنا ابن أبی عمر وسعید بن عبدالرحمن قالا: حدثنا سفیان عن الزهری عن أبی سلمة عن أبی هریرة قال: أبصر الأقرع بن حابس النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم وهو یقبل الحسن، وقال ابن أبی عمر: الحسن أو الحسین»
در این مثال، امام ترمذی مستقیماً اختلاف در لفظ را ذکر کرده و به الفاظ دقیق هر یک از روات اشاره نموده است.
توجه امام ترمذی به صیغه‌های اداء حدیث
امام ترمذی در نقل احادیث، صیغه‌های اداء مانند «حدثنا»، «أخبرنا» و مانند آن را به همان صورتی که از راویان دریافت کرده است، با دقت ذکر می‌کند. این روش نشان‌دهندۀ امانت‌داری امام ترمذی در روایت حدیث است. مثال: در کتاب الزهد می‌گوید: «حدثنا صالح بن عبدالله وسوید بن نصر قال صالح: حدثنا وقال سوید: أخبرنا عبدالله بن المبارک عن عبدالله بن سعید بن أبی هند عن أبیه عن ابن عباس قال: قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم: “نعمتان…”»
در این روایت، امام ترمذی بین دو شیخ خود، صالح و سوید، تفاوت در استفاده از صیغه‌های «حدثنا» و «أخبرنا» را با دقت بیان کرده است. این دقت نشان‌دهندۀ باور امام ترمذی به اختلاف معنایی میان این صیغه‌ها است.
ب: بیان تعدادی از اسانید حدیث و ذکر متن آن صرف عقب سند اول
روش دوم امام ترمذی در روایت حدیث و بیان طرق آن این است که او یک حدیث را از چندین طریق روایت می‌کند. به این ترتیب که ابتدا یک حدیث را با سند و متن آن ذکر کرده و سپس سایر اسانید را بدون ذکر متن، تنها با عباراتی مانند «مثله» یا «نحوه» به متن حدیث اشاره می‌کند.
چنان‌که در کتاب الأدب می‌گوید: «حدثنا محمود بن غیلان حدثنا قبیصة حدثنا سفیان عن حبیب بن الشهید عن ابی مجلز قال: خرج معاویة فقام عبدالله بن الزبیر وابن صفوان حین رآوه فقال: اجلسا… الحدیث.» سپس امام ترمذی می‌افزاید: «قال ابوعیسی: هذا حدیث حسن؛ وحدثنا هناد حدثنا ابواسامة عن حبیب بن الشهید عن ابی مجلز عن معاویة عن النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم نحوه.»
در روایت فوق مشاهده می‌شود که امام ترمذی از اختصار استفاده کرده و صرفاً با عبارت «نحوه» به محتوای متن اشاره کرده است، بدون این‌که آن را به‌طور کامل دوباره ذکر کند.
به همین شیوه، در باب «ما جاء لا تنکح المرأة علی عمتها ولا علی خالتها» می‌گوید: «حدثنا نصر بن علی الجهضمی حدثنا عبدالاعلی حدثنا سعید بن عروبة عن ابی حریز عن عکرمة عن ابن عباس ان النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم نهی ان تزوج المرأة علی عمتها او علی خالتها.» و پس از آن می‌گوید: «حدثنا نضر بن علی حدثنا عبدالاعلی عن هشام بن حسان عن ابن سیرین عن ابی هریرة عن النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم بمثله.»
در این موارد مشاهده می‌شود که امام ترمذی از اختصار بهره برده و در سند دوم، تنها با عبارت «بمثله» اشاره کرده است و متن کامل حدیث را ذکر نکرده است.
ج: بیان هر سند حدیث با متن کامل آن
شیوۀ دیگری که امام ترمذی در بیان طرق حدیث به کار برده، این است که او یک حدیث را با چندین سند روایت کرده و در پی هر سند، متن حدیث را به‌طور کامل ذکر می‌نماید. علت این روش کاملاً روشن است؛ زیرا امام ترمذی با این کار می‌خواهد به تفاوت‌های موجود بین روایات اشاره کند، مثلاً اختلاف در الفاظ یا افزوده‌هایی در متن حدیث. گاهی نیز این روش را برای آشکار کردن علل ضعف در سند یا متن حدیث به کار می‌گیرد.
چنان‌که در باب الرخصة فی الصوم فی السفر می‌گوید: «حدثنا نصر بن علی الجهضمی حدثنا بشر بن المفضل عن سعید بن یزید عن ابی سلمة عن ابی نضرة عن ابی سعید الخدری قال: کنا نسافر مع رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فی رمضان فما یعاب علی الصایم صومه ولا علی المفطر افطاره.» و سپس می‌گوید: «حدثنا نضر بن علی حدثنا یزید بن زریع حدثنا الحریری (ح) وحدثنا سفیان بن وکیع حدثنا عبدالاعلی عن الجریری عن ابی نضرة عن ابی سعید قال: کنا نسافر مع رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فمنا الصایم ومنا المفطر فلا یجد المفطر علی الصایم ولا الصایم علی المفطر فکانوا یرون ان من وجد قوة فصام حسن ومن وجد ضعفاً فافطر فحسن.» سپس امام ترمذی اضافه می‌کند: «هذا حدیث حسن صحیح.»
در این روایات مشاهده می‌شود که امام ترمذی حدیث را به‌طور مکرر و کامل ذکر کرده است؛ یکی برای تقویت حدیث و دیگری برای نشان دادن افزوده‌هایی که در روایت دوم وجود دارد، مانند عبارت: «فکانوا یرون ان من وجد قوة فصام حسن ومن وجد ضعفاً فافطر حسن.»
د: بیان یک سند با متن کامل و اشاره به سایر اسانید
گاهی امام ترمذی تنها یک سند را با متن کامل حدیث ذکر کرده و به سایر اسانید به صورت اشاره‌ای بسنده می‌کند. این روش به دو صورت انجام می‌شود:
-
ذکر سند کامل و اشاره به متابعات یا اسانید معلق: چنان‌که در باب مواقیت الصلوة می‌گوید: «حدثنا اسحاق بن ابراهیم وعبدالاعلی عن سفیان الثوری عن علقمة بن مرثد عن سلیمان بن بریدة عن ابیه قال: اتی النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم رجل فسأله عن مواقیت الصلوة… الحدیث. قال ابوعیسی: هذا حدیث حسن غریب صحیح وقد رواه شعبة عن علقمة بن مرثد ایضاً.»
در روایت فوق مشاهده می‌شود که امام ترمذی ابتدا یک سند را با متن کامل ذکر کرده و سپس به متابعت شعبه از علقمة بن مرثد اشاره نموده است، بدون ذکر کامل سند دوم.
-
اشاره به اسانید دیگر با عبارت «قد روی من غیر وجه»: چنان‌که در باب ما جاء فیمن یعتق ممالیکه عند موته ولیس له مال غیرهم می‌گوید: «حدثنا قتیبة حدثنا حماد بن زید عن ایوب عن ابی قلابة عن ابی المهلب عن عمران بن حصین أن رجلاً من الانصار اعتق ستة اعبد له عند موته… الحدیث. ثم قال: وقد روی من غیر وجه عن عمران بن حصین.»
در این روایت، امام ترمذی همۀ اسانید حدیث عمران بن حصین را ذکر نکرده و تنها به وجود اسانید دیگر اشاره کرده است.
ادامه دارد…
