جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش بیستم)

نویسنده: شکران احمدی

ج: ايماء و تنبيه

نوع سوم مسالك العله، ايماء و تنبیه است. نخست به تعریف آن می‌پردازیم.

1. تعريف

ایماء، مشتق از مادۀ (ماء) و به معنای اشاره با دست و سر می‌باشد.

ایماء و تنبیه در اصطلاح اصولی: در علم اصول به نحو معمول هر دو واژه در یک معنا به کار رفته و بر دلالتی اطلاق می‌شود که از سیاق کلام و یا لازم معنا به دست می‌آید. ایماء و تنبیه بر اساس فهم عرفی هم، همین لازم عقلی و یا عرفی، مدنظر متکلم و یا گوینده است؛ درحالی‌که مدلول کلام مطابقی نیست، یعنی الفاظ کلام او، برای معنای موردنظر وضع نشده است.

با شناخت مفهوم ایماء، فرق میان نص صریح، نص ظاهر و ایماء نیز آشکار می‌شود. بدین توضیح که در نص صریح، لفظ فقط برای علت وضع شده و احتمال دیگر نداشته باشد. نص ظاهر آن است که لفظ برای تعلیل وضع شده باشد و احتمال دیگر نیز داشته باشد. ایماء و اشاره عبارت از این است که لفظ برای تعلیل وضع نشده باشد؛ اما تعلیل از سیاق کلام و یا دیگر قرائن لفظی فهمیده شود.

2. انواع ايماء

ایماء دارای هشت نوع است که در ذیل بیان می‌شوند:

نوع اول: مرتب شدن حکم بر وصف به‌واسطۀ حرف «فا» است. این نوع چهار حالت دارد:

حالت اول: داخل شدن حرف (فاء) بر وصف در کلام شارع است. به‌عنوان‌مثال: رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} در مورد شخص محرم که از شتر خود افتاده بود و در نتیجه وفات نموده بود، فرمودند: «لَا تُقَرِّبُوهُ طِيبًا، فَإِنَّهُ يَبْعَثُ يوْمَ الْقِيَامَةِ مُلَبیا» یعنی: «بر او خوشبویی نزدیک (استعمال) نکنید؛ زیرا که در روز قیامت در حالت تلبیه گفتن محشور می‌شود. در این حدیث حرف (فاء) بر وصف داخل شده که عبارت است از: «فَإِنَّهُ يَبْعَثُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ملبيا.»

حالت دوم: داخل شدن حرف (فاء) در حکم توسط کلام شارع است. به‌عنوان‌مثال: «فا» در این آیه که فرموده است: «وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيهُمَا» حرف فا، در حکم شرعی (فَاقْطَعُوا أَيديهما) اتصال یافته و داخل شده که قطع کردن دست‌های آنان است.

حالت سوم: اتصال و داخل شدن حرف (فاء) در کلام راوی مرتبط به حکم است. به‌عنوان‌مثال: از عمران بن حصین روایت است: «أَنَّ النَّبِي ^{صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ} صَلَّى بِهِمْ فَسَهَا، فَسَجَدَ سَجْدَتَيْنِ، ثُمَّ تَشَهَّدَ ثُمَّ سَلَّمَ» در این حدیث حرف (فاء) در حکم (فسجد) داخل شده که از کلام راوی است.

حالت چهارم: داخل شدن حرف (فاء) بر وصف در کلام راوی است.

نوع دوم: حکم شارع مطابق حالت محکوم‌علیه، نوع دوم ایماء و اشاره است. به‌عنوان‌مثال: از ابوهریره ^{رضی‌الله‌عنه} روایت است: «کسی نزد پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} آمد و عرض کرد: خود را هلاک کردم. رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} به او فرمود: چه چیزی را هلاک کردی؟ عرض کرد در حال روزه‌داری در ماه رمضان با همسرم جماع کردم. پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} به ایشان فرمودند: آیا برده (غلام) داری که او را آزاد کنی؟ او گفت: نه. باز رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} به وی فرمود: آیا توان دو ماه روزه گرفتن را داری؟ این شخص گفت: نه، باز رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} به او فرمود: آیا توان طعام دادن به شصت مسکین را داری؟ او گفت: نه. رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} برایش فرمود: بنشین پس برای رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} یک ظرف کلان که در آن خرما بود آورده شد. رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} به وی فرمود: این را خیرات کن. این شخص گفت: ای رسول خدا در این زمین سنگ‌زار هیچ خانه‌ای فقیرتر از ما نیست. رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} آن‌قدر خندید تا که دندانش ظاهر شد. به او شخص فرمود: این خرما را با اهل بیت خویش بخور.» از این واقعه معلوم می‌گردد که جواب شارع (رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم}) مطابق حالت محکوم علیه بود.

نوع سوم: ذکر نمودن شارع حکم را با وصف و مقدر نمودن حکم به علت تا بر آن فایده مرتب گردد؛ زیرا کلام شارع از عبث و بی‌فایده بودن، منزه است. این نوع نیز دو حالت دارد:

حالت اول: صادر نمودن حکم به تعقیب اموری که در مورد آن از پرسش‌کنندگان معلوماتی گرفته شود که وجودش ظاهر می‌باشد؛ چنان‌که از رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} در مورد فروختن رطب (خرمای تازه) با تمر (خرمای خشک) پرسان شد، رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} به ایشان فرمود: آیا خرمای تازه وقتی‌که خشک شود کمتر می‌شود؟ پس رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} آنان را از این کار منع کرد.

در این صورت حکم مبتنی بر علتی است که برای هر کس معلوم و هویدا است؛ و اگر بر این علت بناء نمی‌شد، پرسیدن در این حالت غیر مفید و عبث بود.

حالت دوم: تطابق و مشابهت وجه شبه موضوع جدید با موضوعی که قبلاً وجود داشت؛ طوری‌که وجه شبه به حیث علت واقع گردد. مثال آن موردی است که زنی از رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} در مورد حج مادرش پرسید. رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} برایش فرمود: «از طرف آن‌ها حج کن، اگر بر عهدۀ مادرت قرض می‌بود، آیا تو آن را اداء می‌کردی؟ زن گفت: بله. رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} برایش فرمود: حق او را ادا کن و الله اولی‌تر است که حق او ادا شود».

در این حدیث وجه شبه درمیان قرض و حج یکسان است. ازاین‌جهت رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} حکم قرض را به‌حکم حج، قیاس کرد و یکسان حکم داد.

ادامه دارد…

بخش قبلی