زندگی‌نامۀ عمر بن عبدالعزیز رحمه‌الله (بخش یازدهم)

نویسنده: عبیدالله نیمروزی

توجه به اعمال و اخلاق

قبل از عمر بن عبدالعزیز خلیفه فقط یک حکمران و پادشاه بود و برای اصلاح اعمال و اخلاق مردم نه فرصت داشت، نه صلاحیت و نه این کار جزء وظایف او محسوب می‌شد که مردم را مشوره‌های دینی دهد و بر اخلاق و تمایلات دینی و اجتماعی مردم نظارت کند یا وظیفۀ پند و اندرزگویی را اختیار نماید. این کار جزء وظیفۀ علماء و محدثان محسوب می‌شد.

عمر بن عبدالعزیز این روحیه را محو کرد و خود را خلیفه‌ای به معنای واقعی قرار داد. وی به محضی که زمام خلافت را به دست گرفت، بخشنامه‌هایی برای عمال حکومت و فرماندهان ارتش در نامه‌های مشروح و مفصل ارسال کرد که در آن‌ها به‌جای دستورات نظامی، بیشتر اوامر دینی و اخلاقی درج شده بودند و در آن‌ها بجای روح حکومت، روح مشوره و پند منظور شده بود.

در یک نامه‌ای، زندگی اسبق اسلامی (دوران نبوت و خلافت راشده) و روش معاشرت آن زمان را توضیح داده و رویۀ مالیات‌گیری اسلامی و طرز حکومت را تشریح کرد و در این نامه‌ها، فرماندهان قشون را تأکید به ‌پای‌بند بودن به نماز در اوقات و اهتمام علم و وسایل انتشار آن توصیه کرد و عمال را به پیروی از شریعت و اتخاذ تقوی وصیت نمود و تشویق می‌کرد که در محدودۀ خویش در تبلیغ و دعوت اسلام کوشا باشند.

برای امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر تأکید نموده و می‌فرمود: ترک این وظیفۀ ضروری چقدر زیان‌آور و موجب عذاب است؟ و عمال را تأکید می‌کردند تا زمان اجرای کیفر و مجازات، حد اعتدال و احتیاط را از دست ندهند و قوانین تعزیری اسلام را تشریح می‌کرد و همین‌طور به معایب و بداخلاقی‌های عمومی سلطنتی توجه می‌فرمود و زنان را از نوحه‌گری (ماتم) و شرکت در جنازه‌ها منع می‌فرمود و برای حجاب اکیداً دستور می‌داد و از تعصب نژادی منع کرده و آن را به باد ملامت می‌گرفت.

در استعمال نبیذ بی‌نهایت بی‌احتیاطی می‌شد و مردم به نام آن سوء استفاده کرده به استفادۀ مسکرات و شراب مبتلا شده بودند که در اثر آن فساد اخلاقی روزبه‌روز توسعه پیدا می‌کرد؛ چنانچه وی نبیذ را تعریف و تشریح نموده و حدودش را بیان می‌کرد.

تدریس علوم دین و احیاء سنت‌های نبوی ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم}

عمر بن عبدالعزیز ^{رحمه‌الله} غیر از کارها و راهکارهای مزبور، در تدریس علوم دینی و احیاء سنت‌های دینی توجه ویژه‌ای مبذول داشته است. ابوبکر بن حزم ^{رحمه‌الله} را که دانشمند بزرگ آن دوران بود، به تدوین حدیث پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} مقرر داشت و برایش نوشت: «انظر ما كان من حديث رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم} فاكتبه فانی خفت دروس العلم وذهاب العلماء»؛ «هر چیزی که از احادیث پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌و‌سلم} بیابی آن‌ها را به شکل جزوه‌ای جمع‌آوری کن؛ زیرا من از مرگ علماء و محو علم بیمناکم.» و به‌صراحت فرمود: «مجموعۀ احادیث عمره بنت عبدالرحمن انصاريه و قاسم بن محمد بن ابی بکر ^{رضی‌الله‌عنه} را حتماً جمع‌آوری نمایید.» نه‌تنها این دستور را به ابوبکر بن حزم داد؛ بلکه به کلیۀ عمال دولت و علمای برجسته بخشنامه فرستاد و همه را به لزوم این کار متوجه نمود و در یک بخشنامه‌ای چنین نوشته بود: «انظروا الى حدیث رسول‌الله فاجمعوه»؛ «احادیث رسول‌الله را مطالعه نموده و جمع‌آوری نمایید.» و برای علماء حقوق تعیین کردند تا باعلاقه و خاطری آسوده به این کار مشغول شوند.

خود عمر بن عبدالعزیز ^{رحمه‌الله} نیز عالم بزرگی بود و شخصاً علم حدیث و علم فرائض (میراث) را تشریح می‌کرد. در اوائل دوران خلافتش در بخشنامه‌ها چنین نوشته بود: «اسلام و حدود؛ قوانین و سنن دارد هرکسی بر آن‌ها عمل کند، ایمانش کامل می‌شود و هر کسی عمل نکند ایمانش ناقص می‌ماند. اگر عمرم وفا کرد به شما این موارد را تعلیم می‌دهم و بر آن‌ها مکلف خواهم کرد و اگر وقت مرگم فرا رسید، پس من به زندگی میان شما چندان حریص هم نیستم.»

ادامه دارد…

بخش قبلی