آفات وگناهان زبان (بخش اول)

نویسنده: رحمت‌­الله رحمانی

چکیده

یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی بهره‌مندی انسان از زبان برای بیان مقصود خویش است. قدرت نطق در وجود انسان برای سخن گفتن و ایجاد مفاهمه با دیگران یکی از شاخصه‌های مهم او نسبت به سایر موجودات است. در پرتو این نعمت، علوم نظری و تجارب انسان‌ها به یکدیگر منتقل شده و تأثیر بسیاری در رشد و تکامل انسان داشته است. اما به همان نسبت که زبان آثار و برکات بسیار و سازنده‌ای دارد، آفات و گناهانی که توسط آن انجام می‌گیرد و آثار مخربی که در فرد و جامعه دارد نیز بسیار است. گناهانی که توسط زبان انجام می‌گیرد، از جمله غیبت، تهمت، دروغ، فحاشی، خبرچینی و … به دلیل آثار زیان‌بار و جبران‌ناپذیری که دارند از گناهان کبیره محسوب می‌شوند.

لذا در آموزه‌های اخلاقی اسلام، حفظ زبان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. یکی از موضوعات مهمی که علمای اخلاق به آن توجه کرده‌اند، حفظ زبان و سخن است.

مقدمه

زبان عمده‌ترین وسیله‌ای است که مردم به کمک آن با یکدیگر ارتباط فکری برقرار می‌کنند و ایجاد تفاهم و انتقال مفاهیم از طریق زبان صورت می‌گیرد.

در یک جمله، زبان ملاک ارزش و معرف شخصیت انسان و ترازوی عقل اوست. از ابتدای خلقت بشر، خداوند متعال انواع نعمت‌ها را به انسان عطا کرد؛ از نعمت‌های مادی و معنوی گرفته تا انواع و اقسام نعمت‌های دیگر. یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌های الهی که به انسان‌ها عطا نموده است، نعمت زبان است که به وسیله‌ی آن ارتباط میان آن‌ها برقرار می‌شود. چنان دستگاهی مجهز و پیشرفته که هر لحظه می‌توانند از آن استفاده کنند و هر گونه که بخواهند آن را بچرخانند. این نعمتی است که ارزش آن فراتر از تصور انسان است! اگر بخواهیم ارزش آن را بدانیم، باید قیمت آن را از افرادی که لال هستند و توان سخن گفتن ندارند بپرسیم. افرادی که هزاران احساس در وجودشان پدید می‌آید اما توان ابراز آن را با زبان ندارند! زیرا زبان در واقع ترجمان دل است، چنان‌چه به زبان عربی می‌گویند: «مَا الْإِنْسَانِ إِلَّا الْقَلْبِ وَاللَّسَانِ». یعنی انسان در واقع مجموعه قلب و زبان است؛ هر امری که قلب می‌خواهد انجام دهد، آن را زبان باید اجرا کند. برخی از انسان‌ها چون هزینه‌ای برای زبان متحمل نشده‌اند، از آن به نحو احسن استفاده نمی‌کنند، چون بدون تلاش و کوشش به آن‌ها رسیده است، قدر و قیمت آن را نمی‌دانند.

حال آن‌که زبان نعمت خداوند است و به دست انسان به‌عنوان امانت سپرده شده است، و روزی باید جوابگوی خیانت در امانت باشد. بسیاری از مردم مشاهده می‌شوند که استفاده وافر و کامل را از زبان نمی‌کنند و به جای این‌که از آن استفاده خوب بکنند، در انواع منجلاب غرق و دچار انحرافات و نقصان‌ها می‌شوند. زبان گرچه از بقیه اعضا و اندام کوچک‌تر است ولی انحرافات و زیان‌هایش بسیار هستند. به قول امام محمد غزالی (رحمه الله) که می‌فرمایند: «فَإِنَّهُ صَغِيْرٌ حِرْمُهُ عَظِيْمٌ طَاعَتْهُ وَ جُرْمُهُ»؛ «زبان عضوی است که وزنش اندک و کم ولی عبادت و گناهش بسیار بزرگ است.»

زبان با یک تهمت نابجا یا یک دروغ، قدرت دارد آبروی پنجاه ساله انسان بی‌گناهی را بریزد، یا مال و جان بی‌تقصیری را بر باد دهد. و زبان می‌تواند با گفتار الهی بین دو نفر را اصلاح نموده، آبروی مسلمانی را حفظ کند، و مال و عرض مؤمنی را از خطر برهاند. آری! این است طاعت بزرگ او. پیامبر (صلی الله علیه وسلم) می‌فرماید: «من يضمَنْ لى ما بين لحييه وما بين رجليه أضمن له الجنَّةَ»؛ «هر کس ضمانت کند آن‌چه را که در میان دهانش (زبان) است و آن‌چه را که در میان دو پایش (شرم‌گاه) هست، من برای او بهشت را ضامن می‌شوم.»

پس ما به‌عنوان مسلمان موظفیم به جای این‌که افسار زبان را به حال خود رها کنیم که انواع گناهان را مرتکب شود، بهتر است در خانه بنشینیم و مشغول تدبر و فکر بر گناهان‌مان باشیم و بر عاقبت کارمان بیندیشیم! چرا که راه نجات همین است و بس! پیامبر (صلی الله علیه وسلم) راه نجات را برای حضرت عقبه بن عامر (رضی الله عنه) چنین می‌فرماید: «امْلِكْ عَلَيكَ لِسَانَكَ، وَلْيَسَعْكَ بَيْتُكَ، وَابْكِ عَلَى خَطِيئَتِكَ»؛ «زبانت را تحت کنترل خود درآور، خانه‌ات اقامتگاه تو باشد و بر گناه و خطایی که مرتکب شده‌ای به محضر پروردگار گریه کن.»

به وسیله‌ی لغزش زبان، همه‌ی اعضای بدن مورد تهدید قرار می‌گیرند؛ زیرا زبان هر گناهی را انجام دهد، تلافی آن را باید بقیه اعضا بکنند. حضرت ابو سعید خضری (رضی الله عنه) از پیامبر (صلی الله علیه وسلم) نقل می‌کنند که فرمودند: «إِذَا أَصْبَحَ ابْنُ آدَمَ فَإِنَّ الأَعْضَاءَ كُلَّهَا تُكَفِّرُ النِّسَانَ فَتَقُولُ: اتَّقِ اللَّهَ فِينَا فَإِنَّمَا نَحْنُ بِكَ، فَإِنْ اسْتَقَمْتَ اسْتَقَمْنَا وَإِنْ اعْوَجَجْتَ اعْوَجَجْنَا»؛ «زمانی که انسان هنگام صبح بیدار می‌شود، سایر اعضا در مقابل زبان اظهار عاجزی می‌کنند و می‌گویند: در مورد ما از الله بترس، زیرا که ما با تو هستیم و به تو وابسته‌ایم. اگر تو صحیح شدی، ما نیز درست می‌شویم و اگر تو منحرف شدی، ما هم دچار انحراف می‌شویم!»

 بنابر این بهترین روش برای سلامت انسان از هر لحاظ، سکوت و جلوگیری از پیش‌روی بی­جای زبان هست. شیخ عطار (رحمه الله) می­‌فرماید:

ادامه دارد…