عوامل و اسبابی که سبب تقویت اندیشۀ علم‌گرایی در میان مسلمانان شد
در کنار مزایا و خصوصیات تمدن اسلامی که نقش پر رنگی در ایجاد فضای علم‌آموزی در میان مسلمانان داشت، اسباب و ابزار دیگری نیز باعث شد تا مسلمانان به‌سوی علوم مختلف بروند و آن‌ها را کسب کنند و برای ملت‌های مختلف در این زمینه پیش‌قدم شوند. این عوامل را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد:
1- تشویق و ترغیب خلفای اسلامی نسبت به نهضت و حرکت علمی؛ همان‌گونه که قبلاً ذکر شد، خلفای اسلامی دسته‌ها و گروه‌ها را برای جستجو و بررسی کتبی که در کلیساها بود می‌فرستادند. به‌گونه‌ای که مأمون خلیفۀ عباسی، مسلمانان را به هندوستان و قسطنطنیه برای انتقال کتب باارزش روان کرد و به این علت، حرکت ترجمه رشد یافت و بازوی آن محکم شد. در نتیجۀ این کار، کتب اساسی و مهم فارسی، هندی و افریقی به زبان عربی ترجمه شد و دو تن از مشهورترین مترجمین یعنی «حنین بن اسحاق» و «یعقوب بن اسحاق کندی» این کار را به‌عهده داشتند.
2- مساجد نقش مهمی در رشد و بالا بردن سطح علمی در میان مسلمانان داشت و سپس مدارس نیز به آن‌ها افزوده شدند که مدارس «الازهر»، «زیتونه» و «قرویین» جزو مناره‌ها و مراکز اساسی فکر و اندیشه و علم قرار گرفته بودند.
3- توجه بالای مسلمانان به کتب دینی و دنیوی و ساختن کتاب‌خانه‌های عمومی و خصوصی؛ به‌گونه‌ای که تعداد کتاب‌ها در کتاب‌خانۀ قاهره در عصر فاطمیین به پانصدهزار مجلد رسید و در کتاب‌خانۀ قرطبۀ اندلس این عدد به چهارصدهزار مجلد رسیده بود. تعداد کتب چنان زیاد شده بود که وقتی تاتارها تألیفات و کتب مسلمانان را در دریاچۀ دجله انداختند، رنگ آب این دریاچه سیاه شد و این روز، روز بسیار سخت و هولناکی برای مسلمانان بود.
4- مسلمانان برای حمایت و پشتیبانی از علما و طلاب علوم اوقاف خود را بر آن‌ها وقف می‌کردند و هدایا و بخشش‌های خود را مختص این قشر می‌کردند.
5- بدون شک، مهم‌ترین عامل و ابزاری که حرکت علمی و اندیشۀ علم‌پروری مسلمانان را تشویق، رشد و تقویه کرد، انگیزۀ دینی و معنوی مسلمانان بود. این همان چیزی بود که آیات قرآن کریم و احادیث نبوی به آن توجه داشته است و مسلمانان را به اکتشافات و اختراعات علمی توصیه و تشویق کرده است. الله تعالی فرموده است: «سنریهم آیاتنا فی الآفاق وفی أنفسهم حتی یتبین لهم أنه الحق أو لم یکف بربک أنه علی کل شیئ شهید»؛ «ما در آیندۀ نزدیکی آیات خود را بر اطراف جهان و در درون جان‌شان به آنان نشان می‌دهیم تا برای‌شان روشن شود که قطعا او حق است. آیا همین حقیقت که خدا بر همۀ موجودات عالم پیدا و گواه است، کفایت از برهان نمی‌کند؟»
هم‌چنین پیامبر بزرگوار اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم همواره بر طلب علم توصیه و تشویق کرده است و کسب علم را راهی برای رسیدن به بهشت معرفی کرده است؛ و فرموده است که هر کس در راه طلب علم از دنیا برود، شهید محسوب می‌شود. هم‌چنین طلب علم را فرض قرار داده است حتی اگر در سرزمین دوری مانند چین باشد.
این نگاه بلند به کسب علم و جایگاه آن، عامل اساسی در تشویق و ترغیب مسلمان به علم‌اندوزی و گسترش حرکت علمی مسلمانان بود.
By محمد فاتح