نویسنده: خدایرحم
مسجد جامع هرات
می‌شود گفت که مسجد جامع هرات، خلاصه‌ای از معماری اسلامی دوران امپراتوری غوری‌ها است. مسجدهای جامع در تمام دوران طلایی تمدن اسلامی، نشانه‌ای از عظمت و آبادانی یک شهر بوده‌اند. مهم‌ترین و بهترین معماران و هنرمندان برای ساختن آن‌ها جمع می‌شدند و تمام نیروی خود را برای متبلور ساختن هنر خود به کار می‌بستند. این مسجد بیش از ۱۰۰۰۰ نفر نمازگزار گنجایش دارد. این مکان تاریخی و دیدنی تاریخچه‌ای طولانی و قدیمی دارد؛ قبل از اسلام نیز این مکان به عنوان عبادتگاه آریایی‌ها بوده است که در آن زمان از چوب ساخته شده بود. این بنای تاریخی نه تنها یک عبادتگاه بوده، بلکه یک مدرسه علمی و فرهنگی نیز بوده است که در آن شخصیت‌هایی که افتخار کشور و جهان بودند، تدریس و یا هم تعلیم دیده‌اند.
خواجه عبدالله انصاری، خواجه محمد تاکی و دیگر عرفا و شعرا از جمله شخصیت‌هایی بودند که در این مدرسه تدریس کردند. با ورود اسلام، این معبد کوچک به مسجد تبدیل گردید. مردم سال‌ها در آن نماز ادا می‌کردند، اما برای اولین بار این مسجد جامع بزرگ به شکل و سیمای فعلی با داشتن طوق‌های فیروزه‌ای در برج‌ها و رواق‌های زیبا توسط مرحوم سلطان غیاث‌الدین غوری با استفاده از خشت پخته و تزئینات و کاشی‌های فیروزه‌ای ساخته شد. پس از وفات سلطان غیاث‌الدین، پسرش سلطان محمود به اتمام این مهم همت گماشت، اما به پایه اکمال نرسید. همچنین در زمان همین سلطان، مدرسه‌ای به نام مدرسه غیاثیه در شمال مسجد جامع احداث گردید. بعدها در عصر تمدن تیموری، بر تزئینات و کاشی‌کاری آن به سبک معماری تیموری کار شد.
مسجد جامع هرات یکی از مساجد جامع شاخص و مکان‌های تاریخی و جاذبه‌های مهم گردشگری در افغانستان است که پس از چندین قرن، هنوز می‌شود اوج هنر معماری غوری‌ها و تیموریان را در این مسجد دید. دیدن کاشی‌کاری‌ها و عبور از ورودی‌ها، ایوان‌ها و حیاط این مسجد تجربه‌ای تکرار نشدنی است. این مسجد جامع مجموعه‌ای کامل از بیان تاریخ، فرهنگ و هنر است که با معماری، کاربرد مصالح و تکنیک‌های مختلف ساخت به عرصه ظهور رسیده است. وقتی که وارد مسجد می‌شوی، به هر کجا که می‌نگری، هنر و عشق است که با تاریخ درآمیخته است.
مسجد جامع هرات یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری تاریخی است که در سال ۲۶ هجری قمری به‌طور رسمی به صورت مسجد درآمد. بنای اصلی این مسجد در قرن‌های اول تا پنج هجری چوبین و منقش بود که به علت حادثه آتش‌سوزی در سال ۴۱۴ هجری قمری، نیمی از آن از بین رفته بود.
مسجد جامع به شکل کنونی آن، که پنجمین مسجد جامع بزرگ در جهان می‌باشد، توسط سلطان غیاث‌الدین محمد بن سام غوری هنگامی که هرات را پایتخت خود قرار داد، در سال ۵۹۷ هجری قمری طرح‌ریزی و ساخته شد. او موفق به تکمیل آن نشد تا اینکه در دوره‌های بعدی چند مرتبه بازسازی و نقاشی شد. شخصیت‌های تاریخی-فرهنگی کشور از جمله شاهرخ میرزا فرزند امیر تیمور گرکانی، گوهرشاد بیگم، امیر علی شیرنوایی و سایر امیران و معماران در ترمیم و بازسازی این مسجد بزرگ سهم ارزنده‌ای داشتند.
این مسجد که بیش از ۱۴۰۰ سال قدمت تاریخی دارد، بیشتر با سبک معماری امپراتوری غوری‌ها و تیموری‌ها ساخته شده است. قابل ذکر است که آرامگاه سلطان غیاث‌الدین غوری نیز در این مسجد جامع قرار دارد که در زیر گنبد در پشت ایوان شمالی مسجد می‌باشد. صحن آن، که در وسط آن حوض بزرگی قرار دارد، یک محوطه مستطیل شکل را به وجود آورده است که چهار طرف آن را بنای مسجد احاطه کرده و با فضاهای متعدد مانند چهار ایوان، شش دروازه، چهارصد و هشتاد گنبد، صد و سی رواق، چهارصد و چهل ستون، یک دربند مدرسه علمیه بزرگ با مجموعه‌ای از آجر و خشت‌کاری‌ها، کاشی‌کاری، گچ‌بری‌ها، نقاشی‌ها، خطوط زیبای کوفی، ثلث و نستعلیق، تاریخ خلاصه شده‌ای از هنر دوره غوری‌ها و این سرزمین است.
در معماری تزئینی، هر نقش ورای ارزش صوری خود، دارای ارزشی برگرفته از فرهنگ و بیانگر عقیده و آرمان تداوم یافته‌ی مردم جامعه در نسل‌ها است. آرایه‌های معماری از سویی ذهن بیننده را به زیبایی صوری و ظاهری نقش‌ها و نوع کاربری فضاهای بنایی نق و نگارها بر دیوارهای آن نشسته، فرا می‌خواند و از سوی دیگر دیدگاه بیننده را به قلمرو راز و رمزهای فرهنگی و دینی پوشیده در مفاهیم نقش‌ها می‌گشاید.
در گوشه‌ای از صحن مسجد جامع هرات، دیگ برنجی بزرگی جلب توجه می‌کند. این دیگ از لحاظ ساخت و تزئیناتش یکی از شاهکارهای شگفت‌انگیز تاریخ هنر و صنعت دوره غوری‌ها به شمار می‌رود. در گذشته، در روزهای خاص در این دیگ شربت تهیه کرده و بین مردم توزیع می‌شده است. محیط این دیگ ۶/۴ متر و عمق آن به ۱/۵ متر می‌رسد. این دیگ زیبا در قرن هشتم هجری در هرات ساخته شده و در قسمتی از دیگ دو بیت از شعر زیبای سعدی شیرازی نگاشته شده است:
عرض نقشیست کز ما باز ماند |
که هستی را نمی بینم بقائی |
|
مگر صاحبدلی روزی برحمت |
کند در کار درویشان دعائی |
