تمدن اسلامی باعث شد مسلمانان در زمینۀ کسب علوم و تلاش و کوشش در این راه، سرآمد دوران شوند. مهم‌ترین ویژگی‌ها و خصوصیات تمدن اسلامی را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد:
1- تمدن اسلامی بر اساس توحید و وحدانیت الهی برپا شده است، در این تمدن نه خبری از بت‌پرستی و کرنش در مقابل طاغوت‌ها است و نه واسطه‌گری، کهانت، نجوم‌گری و دیگر انواع شرک و خرافات وجود دارد؛ زیرا این موارد با توحید الهی که پیامبران به خاطر آن مبعوث شده‌اند، منافات دارد. خداوند بندگان را فقط برای عبادت خویش و اخلاص در این زمینه خلق کرده است و این اعتقاد و ایمان غالب بر تمدن اسلامی است.
2- تمدن اسلامی دارای گرایش و هدف انسانی و افق و پیام جهانی است؛ زیرا خداوند متعال می‌فرماید: «و ما أرسنک إلا رحمة للعالمین»؛ (تو را نفرستادیم مگر رحمتی برای جهانیان.) باز می‌فرماید: «یاأیها الناس إنا خلقنکم من ذکر و أنثی و جعلنکم شعوبا و قبائل لتعارفوا إن أکرمکم عندالله أتقاکم»؛ (ای مردم! ما همۀ شما را نخست از مرد و زنی آفریدیم و آن‌گاه شعبه‌های بسیار و فِرق مختلف گردانیدیم تا یک‌دیگر را بشناسید، همانا بزرگوار و با افتخارترین شما نزد خدا باتقواترین شمایند، همانا خدا کاملا دانا و آگاه است.)
3- مبادی اخلاق و تقوا و صالح‌بودن، جایگاه اول را در همۀ نظام اسلامی و میادین فعالیت انسانی دارد و این موارد را سبب منفعت یک دولت یا یک فرد قرار نداده است.
4- تمدن اسلامی بین دین و علم، دین و دنیا، عقل و قلب و روح و جسم جمع کرده است؛ به‌گونه‌ای که اسلام در میان این موارد موازنه کرده است و احکام خود را برای همۀ این موارد و زمینه‌ها قرار داده است و جدایی و تباعد بین این بنیان‌ها را قبول ندارد.
5- اسلام، احکام بنیادی و غنی را آورده است و با همۀ جهش‌های تمدنی موافق و هم‌پا است، احکامی که یکی از مزایای آن‌ها این است که هم واقع‌گرایانه و هم آرمانی هستند و هم میانه و معتدل. الله تعالی می‌فرماید: «والذین إذا أنفقوا لم یسرفوا ولم یقتروا وکان بین ذلک قواما»؛ «آنان که هرگاه انفاق کنند نه از حد گذرند و نه تنگ گیرند و میان این دو اعتدال دارند.»
6- تسامح، رحمت و شفقت بالای دینی برای همۀ بشریت در حالات مختلف جنگ و صلح؛ این تمدن بر ارزش‌های اخلاقی برپا شده است و همین مورد سبب رحمت و شفقت مؤمنان بر همۀ انسان‌ها می‌شود.
7- تمدن اسلامی ایمان و اعتقاد به علم دارد، علم را محدود نمی‌داند و آن را منحصر به یک سرزمین یا یک امت و ملت نمی‌داند؛ بلکه حقائق علم و معرفت هرکجا که یافته شوند باید اخذ شوند. اسلام در همه راستای دین و دنیا دستور به پیروی از یقین داده است و از پیروی شک و وهم و دنباله‌روی دیگران بر حذر داشته است، شکی نیست که رسیدن به این یقین و اطمینان فقط با علم میسر است.
8- داشتن جوانمردی در هنگام بحث و مباحثه و درعین‌حال، کرنش در مقابل حق و حقیقت یکی دیگر از ویژگی‌های تمدن اسلامی است. پس علوم اسلامی، علوم فکر و قلب، عقل و ضمیر موردپسند حس بیداری انسانی هستند.
9- مسلمانان به همۀ علوم موجود در جهان و فرهنگ‌های جهانی اطلاع حاصل می‌کنند و سپس آن‌ها را خوب می‌آموزند و مواردی را بر آن‌ها بنا می‌سازند و مباحثی را به آن‌ها افزوده و بسیاری از علوم و معارف غالب بر جهان را تصحیح کرده و در این زمینه، رهبر جهانیان قرار گرفته‌اند.
10- تمدن اسلامی در میان ملیت و رنگ تفاوتی نگذاشته است و وقتی به تاریخ اسلامی باز گردیم درمی‌یابیم که این تمدن از هزاران عالم و اندیشمند غیر عرب بهره برده است که دارای مدارج بالای علمی شده‌اند و در علوم دینی و دنیوی ابداعات و ابتکارهای بی‌شماری ایجاد کرده‌اند.
این‌ها بخش مهمی از ویژگی‌ها و مزایای تمدن بزرگ اسلامی بود که در زمینۀ گسترش علم و دانش در جهان اسلام نقش به‌سزا و اساسی داشت.
By محمد فاتح