چکیده: مقاصد شریعت، دانشی است که از اغراض، علت‌ها، حکمت‌ها، اهداف و غایاتی که شارع مقدس، در تشریع احکام، به‌طور عام یا خاص، جهت مراعات مصلحت بندگان در نظر گرفته، بحث می‌کند. علم مقاصد، قدرت استنباط احکام را برای مجتهد افزایش داده، در استنباط حکم موارد جدید و مسایل مستحدثه و غیرمنصوص، حل تعارض نصوص به‌ظاهر متعارض و نیز فهم نصوص، مجتهد را راهنمایی می‌کند؛ زیرا که شریعت اسلامی، متضمن مصالح و اهداف عام و خاص مردم در دنیا و آخرت است.
در شریعت اسلامی در مواردی نصوص و ادلۀ شرعی به‌ظاهر متعارض و متفاوت وجود دارد و در مواردی دیگر ما با فقدان نص و تصریح ادلۀ شرعی، مواجه هستیم که در این موارد، مقاصد شریعت، نقش مهم و اساسی را در استنباط احکام شرعی و توافق آن با ضرورت‌های اجتماعی دارد؛ زیرا احکام شرعی برمدار و محور اهداف و مقاصد است و شناخت این مقاصد، مقدمه‌ای برای دستیابی به حکم شرعی است.
با توجه به اهمیت اهداف و فواید علم مقاصد شریعت، بر آن شدیم تا مباحثی را به‌طور منظم و مرتب پیرامون مقاصد شریعت، جمع‌آوری و تقدیم خوانندگان نماییم؛ زیرا حل مشکلات امروزی ما بدون معرفت علل احکام و مقاصد حل‌وفصل نمی‌گردد. فقه و علمی که عاری از حکمت منطق و استدلال باشد، سبب جهل و تقلید محض خواهد گردید؛ بنابراین، به اساس سعی و تلاش انسانی، موضوعات مهم این علم با مثال‌های روشن و با استفاده از منابع معتبر، جمع‌آوری و ترتیب داده شده است. امید است مفید بوده و روشن‌گر راه جویندگان و تشنگان علم واقع شود.
مقدمه
این را باید دانست که شریعت والای اسلامی، متضمن مصالح و اهداف عام و خاص مردم در دنیا و آخرت است. به این مصالح و اهداف در ادبیات فقهی، مقاصد شریعت گفته می‌شود و در بعضی از ادلۀ شرعی به آن تصریح نیز شده است. مقاصد شریعت، چراغ راهنما و کلیدی برای فهم و استنباط احکام فقهی در موارد منصوص و مهم‌تر از آن در موارد غیر منصوص است که فقیه و مجتهد، با استمداد از مقاصد شریعت و در پرتو آن، احکام شرعی را استنباط می‌کند.
در شریعت اسلامی در مواردی، نصوص و ادلۀ شرعی به‌ظاهر متعارض و متفاوت وجود دارد و در مواردی دیگر، ما با فقدان نص و تصریح ادلۀ شرعی، مواجه هستیم که در این موارد، مقاصد شریعت نقش مهم و اساسی را در استنباط احکام شرعی و توافق آن با ضرورت‌های اجتماع دارد؛ زیرا احکام شرعی برمدار و محور اهداف و مقاصد است و شناخت این مقاصد مقدمه‌ای برای دستیابی به حکم شرعی است.
بنابراین، محوریت مقاصد در احکام شریعت اسلامی این کاربرد و اهمیت را دارد که احکام موارد غیر منصوص را می‌توان بر اساس آن‌ها به دست آورد و یا در موارد تعارض ادله، نقش مهمی را در حل تعارض، ترجیح دلیل و استنباط حکم می‌تواند ایفا نماید. علم به مقاصد در اثبات احکام از اصول به فروع و از کلیات به جزئیات مفید فایده است و به نفس، اطمینان و استقرار می‌بخشد.
هم‌چنان در استنباط احکام، تطبیق احکام، صحت فتوا، موازنه در میان مصالح و مفاسد و در صورت تعارض ظاهری ادله به مجتهد، در ترجیح و تطبیق کمک می‌نماید و این موارد از فواید و مصالح مهم این علم به شمار می‌رود.
در کل، مراحل نشأت و رشد «علم مقاصد شریعت» به سه مرحله تقسیم می‌شود:
مرحلۀ اول: همبستگی علم مقاصد با دیگر علوم که از عصر نبوت تا زمانۀ «امام الحرمین» امتداد یافته است.
مرحلۀ دوم: مرحلۀ تمییز علم مقاصد از سایر علوم که از «امام الحرمین» شروع می‌شود.
مرحلۀ سوم: مرحلۀ تألیف که از «عزّ بن عبدالسلام» آغاز و پس از او به «امام شاطبی، ابن عاشور، علل فاسی، شاه ولی‌الله دهلوی» و دیگران می‌رسد.
