سهم دانشمندان مسلمان در علم ریاضی (بخش سوم)

نویسنده: محمد الافغانی

چهره‌های ماندگار در علم ریاضی

در این بخش، ما با یکی دیگر از شخصیت‌های برجسته در علم ریاضی آشنا خواهیم شد؛ دانشمندی که با آثار ماندگار خود، به ویژه در علوم ریاضی، سهم بزرگی در پیشرفت علوم طبیعی داشته است.

ابوریحان البیرونی

معرفی شخصیت

ابوریحان البیرونی، نامی است که از روستای کوچکی به نام بیرون گرفته شده، جایی که او به دنیا آمد. او دوران کودکی خود را در خوارزم گذراند و سپس به همراه سلطان محمود غزنوی به غزنی و در ادامه به هندوستان سفر کرد. البیرونی در زمان حکومت سلطان مسعود، فرزند سلطان محمود، در غزنی از دنیا رفت.

در محافل علمی سراسر جهان، از شرق تا غرب، او را با لقب «استاد جاوید» می‌شناسند. البیرونی از همان دوران کودکی با عشق و علاقه‌ای فراوان به دنبال دستیابی به مقامات علمی بود و در این مسیر کوشا و پرتلاش ظاهر شد. او هیچ‌گاه از تلاش برای رسیدن به اهداف علمی خود دست برنداشت و مسیر دانش‌اندوزی را حتی بر لحظاتی از آسایش و رفاه ترجیح داد.

دربار شاهان همواره برای البیرونی باز بود، اما او به جای نوازش‌های شاهانه، همیشه راه دانش را انتخاب کرد. در زمینه‌ی علوم طبیعی، تلاش‌های وی به دستاوردهای بسیاری منجر شد.

کارکردهای ایشان

البیرونی به زبان‌های یونانی، هندی و عربی مسلط بود و در مسیر علمی خود به‌شدت از این توانایی‌های زبانی بهره برد. او با دانش ژرف خود در زبان‌های مختلف، راه تحصیل و دانش‌اندوزی را برای خویش هموار ساخت.

آثار البیرونی

در کتب تاریخی، بیش از ۱۴۶ اثر از ابوریحان البیرونی گزارش شده است که مجموع سطور آن‌ها به بیش از ۱۳۰۰۰ می‌رسد. برخی از مهم‌ترین آثار او عبارتند از:

1. التنجیم: در حوزه‌های ریاضیات و نجوم؛

2. آثار الباقیه: که به تاریخ و جغرافیا می‌پردازد؛

3. قانون مسعودی: دانشنامه‌ای که در آن مباحث مختلفی از جمله نجوم و تقویم به تفصیل بررسی شده است؛

4. تحقیق ماللهند: کتابی که اوضاع سرزمین هند از جمله تاریخ، جغرافیا، عادات، رسوم و طبقات اجتماعی را مورد بررسی قرار داده است.

البیرونی کتاب «قانون مسعودی» را به نام سلطان مسعود غزنوی نام‌گذاری کرد که در پاسخ به هدیه‌ی سلطان -سه بار شتر مملو از سکه نقره- اعلام داشت کتاب را برای خدمت به دانش و گسترش آن نوشته است، نه به قصد کسب مال و ثروت.

البیرونی هم‌عصر با ابوعلی سینا بود و آن دو مکاتبات و تبادل‌نظرهای فکری داشتند. در زمان لشکرکشی‌های سلطان محمود به هند، البیرونی فرصت یادگیری زبان هندی و پژوهش درباره‌ی این سرزمین را یافت که نتیجه‌ی آن کتاب «هندشناسی» اوست. از دیگر آثار وی می‌توان به کتاب «الصیدنه فی الطب» اشاره کرد که به موضوع گیاهان دارویی می‌پردازد و توسط دکتر عباس زریاب خویی تصحیح و منتشر شده است. در ادامه، برخی از آثار برجسته‌ی البیرونی را فهرست‌وار بررسی می‌کنیم:

• تحقیق ماللهند: این کتاب به تفصیل به عادات و رسوم هندوها و گزارشی از سفر البیرونی به هند می‌پردازد.

• قانون مسعودی: شامل یازده بخش است و به موضوعاتی چون نجوم، تقویم، مثلثات کروی، ابعاد زمین، خورشید، ماه و سیارات می‌پردازد.

• التفهیم لاوایل صناعة التنجیم: کتابی به زبان فارسی در حوزه‌ی نجوم که به مدت قرون متمادی به عنوان کتاب درسی برای تعلیم ریاضیات و نجوم مورد استفاده قرار گرفته است.

• الجماهر فی معرفة الجواهر: البیرونی در این کتاب به معرفی مواد معدنی و جواهرات مختلف پرداخته و نظرات دانشمندانی چون ارسطو و اسحاق الکندی را در مورد حدود سیصد نوع ماده‌ی معدنی بررسی کرده است. این کتاب شامل توصیفات دقیقی از ویژگی‌های فیزیکی کانی‌ها و مواد معدنی است.

• الصیدنة فی الطب: این کتاب در مورد گیاهان طبی، خواص و طرز تهیه‌ی آن‌ها نوشته شده است.

• آثار الباقیه عن القرون الخالیه (اثر های بجا مانده از قرن‌های گذشته): ابو ریحان در این کتاب مبدأ تاریخ‌ها و گاه‌شماری اقوام مختلف را مورد بحث و بررسی قرار داده است.

• استیعاب الوجوه الممکنة فی صنعة الاسطرلاب: این کتاب در مورد روش‌های مختلف ساختن اسطرلاب است.

البیرونی به زبان های هندی و سانسکریت بلدیت داشت و کتاب‌های مختلفی را از هندی به عربی ترجمه کرد که عبارتند از: «سید هانتا»، «الموالیة الصغیرة»، «کلب یاره» و همچنان داستان‌هایی از فارسی به عربی ترجمه کرده که از جمله‌ی آن می‌توان «شاد بهر(حدیث قسیم السرور) عین الحیاة»، داستان «اورمزدیار و مهریار» و همچنین داستان «سرخ بت و خنگ بت (حدیث صنمی البامیان)» را نام برد.

ابوریحان بیرونی متوفی سال ۴۴۰ بیش از سایر علمای اسلام در علوم و ادبیات هند مطالعه داشته است، وی ده‌ها تألیف دارد که پاره‌ای از آنان ترجمه و یا تصحیح و یا انتقاد می باشد.

ادامه دارد…

بخش قبلی