این پنج منار که به دوران شاهرخ میرزا در عصر تیموریان هرات بازمی‌گردند، حدود شش قرن قدمت دارند و عظمت معماری آن دوران را با کاشی‌کاری‌های زیبای خود به نمایش می‌گذارند. این دوره، که به خاطر تجدد در خطاطی و نقاشی شناخته می‌شود، اهمیت ویژه‌ای به آثار تاریخی داده و آثار باقی‌مانده در مناطقی مانند غور و روضه مزار این میراث را حفظ کرده‌اند.
گذرگاه شریف
با تاریخی که به شیخ اسماعیل، معروف به شیخ عمو، می‌رسد، گذرگاه محلی برای تجمع عرفا و صوفیان بوده و او نیز در همین مکان دفن شده است. این مجموعه‌ی تاریخی و مذهبی که در هرات افغانستان قرار دارد، به خاطر وجود آرامگاه خواجه عبدالله انصاری، عارف و شاعر برجسته‌ی قرن پنجم هجری، اهمیت زیادی دارد و آرامگاه امیر دوست محمدخان نیز در اینجا قرار دارد. گذرگاه شریف در دوره‌های مختلف، از جمله دوران تیموریان، ساخته و بازسازی شده و به یک مرکز فرهنگی و مذهبی مهم تبدیل گشته است. این مکان به عنوان یک محل مقدس و مذهبی، مورد توجه زائران و گردشگران بین‌المللی قرار دارد و با داشتن مجموعه‌ای از بناهای مذهبی و تاریخی، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ و تاریخ افغانستان دارد. مردم محلی و زائران برای دعا و نیایش و عارفان و صوفیان برای برپایی حلقه‌ی ذکر به این مکان مراجعه می‌کنند. در قرن ۱۱ میلادی، گذرگاه شریف به عنوان شهری مقدس شناخته شد و در قرن ۱۲، وزیر غوری‌ها، عزالدین عمر مرغنی، مدرسه‌ای در این مکان بنا کرد که اکنون از بین رفته است. همچنین، مقبره‌ی آخرین شاه غوری، سلطان محمد، در اینجا قرار داشت که امروزه شناخته شده نیست.
گاذرگاه شریف یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری هرات است. هر ساله هزاران نفر از داخل و خارج افغانستان به این مکان می‌آیند تا از زیبایی‌های معماری و تاریخی آن لذت ببرند و با فرهنگ و تاریخ این منطقه آشنا شوند. این مکان نه تنها یک مقصد مذهبی بلکه یک مقصد فرهنگی و تاریخی برای علاقه‌مندان به تاریخ و هنر اسلامی است.
قلعه اختیارالدین
این قلعه که به نام قلعه هرات نیز شناخته می‌شود، یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین آثار تاریخی در شهر هرات، افغانستان است. این قلعه با قدمتی چندهزار ساله، نقش حیاتی در تاریخ و فرهنگ منطقه دارد و به عنوان نمادی از معماری و تاریخ نظامی در افغانستان محسوب می‌شود. قلعه اختیارالدین تاریخچه‌ای طولانی و پیچیده دارد که به دوره‌های مختلف تاریخی بازمی‌گردد. این قلعه در ابتدا توسط اسکندر مقدونی در قرن چهارم پیش از میلاد ساخته شد و در دوره‌های بعدی توسط شاهان مختلف مورد بازسازی و توسعه قرار گرفت. در دوره تیموریان، این قلعه به یکی از مهم‌ترین مراکز نظامی و اداری تبدیل شد. شاهان تیموری همچون شاهرخ میرزا و سلطان حسین بایقرا از این قلعه به عنوان مقر حکومتی خود استفاده می‌کردند و آن را به اوج شکوه و عظمت رساندند. قلعه‌ی اختیارالدین با دیوارهای بلند و برج‌های مستحکم خود، نمونه‌ای برجسته از معماری نظامی قرون وسطی در منطقه است. این قلعه دارای چهار برج بزرگ در چهار گوشه و دیوارهای ضخیم و مستحکم است که به خوبی برای دفاع در برابر حملات دشمنان طراحی شده است.
نظر به روایات مردمی، این قلعه پس از حمله اسکندر مقدونی به هرات ساخته شد. هدف از ساختن این قلعه، حفظ و محافظت از لشکر و نیروهای نظامی او بود که به مدت دو سال در آنجا اقامت داشتند و سپس به سمت هندوکش حرکت کردند. در این مدت، افراد ناتوان، تاجران و سوداگران لشکر نیز در این قلعه پناه گرفتند. یکی از نویسندگان آمریکایی به نام هاردولد لمپ می‌گوید که اسکندر مقدونی قبل از لشکرکشی به سمت شرق و جنوب، هرات را فتح کرد و دو سال در آنجا ماند.
این قلعه اکنون دارای ۱۳ برج و ۵۰۰۰ متر مربع مساحت است. در زمان حکومت تیموریان، این قلعه با کاشی‌کاری، معماری و نقاشی مرمت شده و بر روی یکی از برج‌ها کتیبه‌ای به خط کوفی سفید وجود دارد که نمایانگر رونق نقاشی، خطاطی و فرهنگ اسلامی تیموریان است.
قلعه اختیارالدین به عنوان یک مرکز نظامی، اداری و حکومتی نقش بسیار مهمی در تاریخ هرات و افغانستان ایفا کرده است. این قلعه نه تنها به عنوان یک مکان دفاعی، بلکه به عنوان مرکز تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی و نظامی نیز شناخته می‌شود. همچنین، این قلعه یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری هرات است و هر ساله گردشگران زیادی از داخل و خارج افغانستان برای بازدید از تاریخ و معماری آن به این مکان می‌آیند. با مناظر زیبا و تاریخی خود، این قلعه به مقصدی محبوب برای علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ افغانستان تبدیل شده است.
بند امیر
بند امیر، اولین پارک ملی-طبیعی افغانستان است که شامل شش دریاچه طبیعی با آب‌های آبی فیروزه‌ای در ولایت بامیان قرار دارد. این دریاچه‌ها در منطقه‌ای کوهستانی قرار دارند و به وسیله‌ی سدهای طبیعی آهکی شکل گرفته‌اند. بند امیر به خاطر مناظر طبیعی زیبا و اهمیت فرهنگی و مذهبی خود معروف است و هر ساله گردشگران و زائران داخلی و خارجی بسیاری را جذب می‌کند.
مجسمه‌های بودا
یکی از برجسته‌ترین و مهم‌ترین آثار هنری و تاریخی افغانستان، مجسمه‌های بزرگ بودا در ولایت بامیان هستند که به عنوان بزرگ‌ترین تندیس‌های سنگی جهان شناخته می‌شوند. این مجسمه‌ها نمادی از هنر و فرهنگ دین بودایی در دوره‌های قدیم این منطقه به شمار می‌آیند و به خاطر ابعاد بزرگ و طراحی زیبا و دقیق خود شهرت دارند. مجسمه‌های بودا به قرن‌های چهارم و پنجم میلادی تعلق دارند، زمانی که بامیان تحت تأثیر فرهنگ و مذهب بودایی قرار داشت. این آثار به دوران حکمرانی شاهان کوشانی و سپس شاهان هپتالیت نسبت داده می‌شوند و در دل صخره‌های طبیعی در دره بامیان تراشیده شده‌اند، به همین دلیل این منطقه به «دره خدایان» نیز معروف است.
در ولایت بامیان دو مجسمه‌ی بزرگ وجود داشتند: یکی مجسمه بزرگ‌تر (بودای بزرگ) که با ارتفاع حدود ۵۵ تا ۵۳ متر، بزرگ‌ترین بودای سنگی جهان به شمار می‌رود و به نام صلصال نیز شناخته می‌شود. این مجسمه در شعر و نوشته‌های شاعران و نویسندگان فارسی دری، از جمله عنصری بلخی و خاقانی، مورد اشاره قرار گرفته و با نام‌های سرخ‌بت و خنگ بت نیز یاد شده است. طراحی دقیق و جزئیات هنری این مجسمه آن را متمایز کرده است.
دیگر مجسمه، کوچک‌تر (بودای کوچک) نام دارد که به نام شمامه شناخته می‌شود و شکل زنانه دارد. این مجسمه با ارتفاع حدود ۳۷ تا ۳۵ متر در کنار مجسمه‌ی بزرگ‌تر واقع شده و طراحی مشابهی دارد، اما از نظر ابعاد کوچک‌تر است. مجسمه‌های بودا در بامیان با استفاده از تکنیک‌های پیشرفته سنگ‌تراشی ساخته شده بودند و به خاطر نقوش و طراحی‌های هنری، شامل گچ‌بری و نقاشی‌های دیواری اطراف آن‌ها، شناخته می‌شدند. این تزئینات تأثیرات هنری و مذهبی بودایی را به نمایش گذاشته و نمایانگر ذوق و هنر هنرمندان آن دوره هستند.
مجسمه‌های بودا در بامیان به عنوان نشانه‌ای از تنوع مذهبی و فرهنگی منطقه در گذشته محسوب می‌شوند. این آثار نه تنها نمایانگر فرهنگ و هنر بودایی هستند، بلکه نشان‌دهنده‌ی تعاملات فرهنگی و تجاری میان آسیای مرکزی و جنوبی در دوره‌های مختلف تاریخی نیز می‌باشند. امروزه، ولایت بامیان و بقایای مجسمه‌های بودا به عنوان مقصدی برای پژوهشگران و گردشگران فرهنگی شناخته می‌شود. بازدید از این مکان فرصتی برای شناخت بهتر تاریخ و فرهنگ منطقه و تأمل در زیبایی‌های هنری و تاریخی آن فراهم می‌آورد.
By محمد فاتح