هنگامی‌که انسان قصد ادای تکبیرات نماز جنازه را دارد، به‌طور قطع و یقین برنامه‌های خود را بازرسی و وارسی خواهد نمود که چه برنامه‌ای برای آخرتش مفید است و چه برنامه‌هایی که در حال انجام است برای آخرتش هیچ‌گونه فایده‌ای در پی نداشته و به‌علاوه مضر خواهد بود.
در حقیقت این وارسی و بازنگری برنامه‌ها در آموزه‌های ناب اسلامی به «محاسبۀ اعمال» نیز یاد می‌شود.
وقتی انسان جنازه را مشاهده می‌نماید، نخستین چیزی که به ذهنش خطور می‌کند، این فرمودۀ خداوند تبارک‌وتعالی خواهد بود؛ «ثم إن علینا حسابهم»؛ «آن‌گاه حساب‌شان بر ما خواهد بود.»
وقتی انسان مطمئن می‌گردد که حسابی در کار است، با ادای نماز جنازه، به این اندیشه غرق می‌گردد که قبل از فرا رسیدن آن موعد، به فکر محاسبۀ خود شده و اندکی از بار و سنگینی محاسبۀ آن روز بکاهد.
محاسبۀ نفس یا اصل «محاسبه» یکی از مهم‌ترین آموزه‌های اخلاقی و تربیتی دین اسلام و از جمله اصول اخلاقی اجتماعی می‌باشد. خداوند تبارک‌وتعالی می‌فرماید: «فوربک لنسئلنهم اجمعین عما کانوا یعملون»؛ «قسم به پروردگار تو از همۀ ایشان سؤال خواهیم کرد، از آنچه انجام می‌دهند.»
ریزودرشت زندگی انسان محاسبه خواهد شد، خداوند تبارک‌وتعالی می‌فرماید: «و ان کان مثقال حبة من خردل اتینا بها و کفی بنا حاسبین»؛ «و اگر به‌قدر خردلی از اعمال ایشان بوده باشد، آن را به‌حساب خواهیم آورد.»
بنابراین، محاسبه‌ای که انسان در این دنیا به آن امر شده و آن محاسبه سبب نجات از حساب در آخرت می‌باشد، این است که هر کس پیش از حضور در دفتر حساب‌رسی محشر، به‌حساب خود برسد و نفس خود را محاسبه نماید و اعمال و افعال و حرکات و سکنات خود را با میزان و قانون شرع و دین بسنجد تا در روز قیامت، حساب او آسان گردد.
این همه یادآوری‌ها برای این است که انسان بتواند به‌درستی برنامۀ زندگی خود را منظم ساخته و در پرتو دستورات دین مبین اسلام به حرکت در آورد.
مشاهدۀ جنازه و ادای نماز بر آن، انسان را به این نکتۀ عظیم تربیتی متوجه می‌سازد که انسان می‌بایست قبل از هر محاسبه‌گری، خود را محاسبه کند.
4- آمادگی برای رفتن به‌سوی آخرت
همه تأکیدات نسبت به متوجه آخرت نمودن انسان در آیات و احادیث، برای این منظور است که مردم از خواب غفلت بیدار شوند و برای زندگی سرای دیگر که سرای جاودانی است، توشه‌ای برچینند و زادی بردارند و تا فرصت از دست نرفته، عمل خیری برای خود ذخیره سازند.
آمادگی برای رفتن به‌سوی آخرت می‌بایست همیشه در ذهن و اندیشۀ انسان مسلمان باشد، ولی گاهی بر اساس عواملی، انسان به‌غفلت رفته و نسبت به این امر غافل می‌گردد و بزرگ‌ترین متوجه‌سازنده در این باره مرگ و امور متعلق به آن است. انسان را به‌قدری یاد مرگ و مشاهده نمودن جنازه، متوجه آخرت و رفتن به‌سوی آن می‌نماید که هیچ عامل دیگری به این میزان انسان را از خواب غفلت بیدار نخواهد کرد.
وقتی جنازه در مقابل چشم انسان باشد و انسان آمادۀ خواندن نماز جنازه برای برادر مسلمانش می‌گردد، قلب و ذهن و تمامی جوارح او این احساس را خواهد داشت که این داستان، پایان داستان مرگ نیست؛ بلکه مرگ به سراغ او نیز خواهد آمد.
انسانی که برای ادای نماز جنازۀ برادر مسلمان خود می‌رود، در قلبش این ندا طنین‌انداز خواهد شد؛ آمادۀ مسافرت باش! زیرا ندای مرگ برایت سر داده شده است.
برای هر مسلمانی لازم است، باوجوداینکه تلاش و کوشش برای زندگی دنیوی خود می‌کند، همواره خود را برای سفر آخرت و انتقال به سرای ابدی آماده نماید.
