آداب سخن گفتن (بخش دوم)

نویسنده: رحمت‌الله رحمانی

آداب سخن گفتن

یاوه‌گویی معضلی است که رشد و خرد را در پرتو خود نابود می‌کند. بیشتر کسانی که در صدر مجالس نشسته و پیوسته سخن می‌گویند، به‌ویژه که شنوندگان مطمئن باشند که آنان از روی آگاهی و بیداری و تفکر عمیق سخن نمی‌گویند و شاید گمان کنند که بین خرد و این سخنان بیهوده پیوندی وجود ندارد.

انسان هرگاه بخواهد تمرکز حواس پیدا کند و افکارش را متمرکز نماید، به سکوت و خاموشی پناه می‌برد. همچنین، وقتی که می‌خواهد به خود بیندیشد و ذهنش را مرتب کند، از محیط جنجالی و پرسر و صدا دور می‌شود و به محیطی آرام و بی‌سر و صدا پناه می‌برد. از این رو، اسلام به سکوت و خاموشی توصیه می‌کند و آن را یکی از امور تربیتی سودمند و مفید به حساب می‌آورد.

از نصیحت‌های پیامبر به ابوذر یکی این است: «عَلَيْكَ بالصّمت فَإِنَّهُ مَطْرَدةٌ لِلشَّيْطَانِ وَ عَوْنٌ لَكَ عَلَى أَمْرِ دِينَكَ»؛ «بر تو باد که خاموشی اختیار کنی؛ زیرا خاموشی موجب طرد شیطان است و تو را در کار دینت یاری می‌کند.»

آری، زبان که رها باشد ریسمانی و طنابی و افساری‌ست در دست شیطان که صاحب‌اش را هر جا که بخواهد می‌برد. هرگاه انسان بر کار خویش مسلط نبوده و کارش به‌دست خودش نباشد، زبان او مدخلی و دری برای ورود چیزهایی‌ست که دل‌اش را آلوده کرده و بر غفلت‌اش چند برابر می‌افزاید. پیامبر (صلی الله علیه وسلم) فرموده است: «لا يُسْتَقِيمُ إِيمَانُ عَبْدِ حَتَّى يَسْتَقِيمَ قَلْبُهُ وَلا يَسْتَقِيمَ قَلْبُهُ حَتّى يَسْتَقِيمَ لسانُهُ».«تا زمانی که دل کسی درست نگردد ایمان‌اش درست نمی‌شود و دل‌اش وقتی درست می‌شود که زبان‌اش درست گردد.»

نخستین مرحله‌ی این درستی زبان آن است که از گفتن چیزهایی که با او ارتباط و پیوندی ندارند اجتناب ورزد و خود را در مسایلی که از وی سؤال نشده است گرفتار نسازد: «مِنْ حُسْنِ اِسلَامِ الْمَرْءِ تَرْكُهُ مَا لا يَعْنِيهِ»؛ ترجمه: «نشانه‌ی خوبی ایمان و اسلام انسان آن است که ترک کند چیزی را که به وی پیوندی ندارد و مقصود وی نیست.»

دوری از سخنان بیهوده و یاوه‌گویی از جمله پایه‌های رستگاری و دلایل کمال انسان است؛ قرآن کریم این خصلت را میان دو فریضه‌ی جدّی و قطعی اسلام یعنی نماز و روزه ذکر کرده است: «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ﴿۱﴾ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ ﴿۲﴾ وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ ﴿۳﴾ وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ ﴿۴﴾»؛ ترجمه: «به راستى كه مؤمنان رستگار شدند؛ همانان كه در نمازشان فروتنند، آنان كه از بي‌هوده روی‌گردانند و آنان كه زكات می‌پردازند.»

اگر افراد جامعه به دقت به محتوایی که در اوقات فراغت خود مصرف می‌کنند نگاهی بیندازند، شاید با تعجب متوجه شوند که بسیاری از داستان‌ها، مقالات معروف، سخنرانی‌ها، و برنامه‌های رسانه‌ای مانند رادیو و تلویزیون، بی‌محتوا و بی‌فایده هستند و تنها به جلب توجه حسی می‌پردازند. این دریافت می‌تواند باعث سرگیجه و نگرانی شود. اسلام به سخنان بیهوده و عملکردهای پوچ، که از ارزش‌های پست و بی‌فایده سرچشمه می‌گیرند، نگاه ناخوشایندی دارد و زمان را در چیزی که انسان برای آن خلق نشده، تلف کردن را نامطلوب می‌داند. انسان باید به جستجو و خلق امور مفید مشغول باشد و هر چه بیشتر از لغو و بیهودگی دوری کند، مقام و منزلتش نزد خداوند افزایش می‌یابد.

بر اساس روایتی از انس بن مالک، مردی درگذشت و شخص دیگری گفت که به او بهشت باد، و پیامبر (صلی الله علیه وسلم) که این سخن را شنیدند فرمودند: «اَوَ لا تَدْرِى؟ فلعله تَكَلَّم فيما لا يعنيه، او بَخِلَ بما لا يَنْقُصُه»؛ ترجمه: «آیا نمی‌دانی؟ شاید او در چیزی سخن گفته باشد که به نفعش نبوده یا در چیزی بخیل بوده که از دارایی‌اش کم نمی‌کرده.» این حدیث به ما یادآوری می‌کند که نباید در چیزهایی که اطلاع نداریم، سخن بگوییم یا قضاوت کنیم.

کسی که به یاوه‌گویی و سخنان لغو دامن می‌زند، نشان دهنده‌ی ضعف در ارتباط میان تفکر، زبان و بیان اوست. بدون هدف و نیت، مانند کسی است که تیری را بی‌هدف رها می‌کند و ممکن است به ناخواسته به دیگران آسیب بزند و آینده‌ی خود را تباه سازد. همان‌طور که گفته شده است: «کسی که زیاد یاوه‌گویی می‌کند، خطاهای او نیز زیاد می‌شوند.»

شاعری گفته است:

يَمُوتُ الْفَتَى مِنْ عَشْرَةِ بِلِسَانِهِ                 وَلَيْسَ يَمُوتُ المَرْءُ مِنْ عَشَرَةِ الرّجل

ترجمه: «انسان بر اثر لغزش زبان می‌میرد؛ در حالی‌که با لغزش پا نمی‌میرد. با یک نقطه زبان زیان است، بس سر که بریده زیان است.»

در حدیثی آمده است: «اِنَّ الْعَبْدَ لَيَقُولُ الْكَلِمَةَ، لا يَقُوها إِلَّا لِيَضْحَكَ بِهَا المَجْلِسُ، يَهْوَى بِهَا أَبْعَدَ مَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ، وَإِنَّ المُرْءَ لَيَزِلُّ عَنْ لِسانِهِ أَشَدَّ مَا يَزِلُّ عَنْ قَدَمَيْهِ». ترجمه: «بی‌گمان انسان گاهی سخنی را تنها بدین منظور می‌گوید که مردم حاضر در مجلس را بخنداند. به راستی او این سخن را به پست‌ترین درجه رسانده است و حقیقتاً لغزش انسان به وسیله‌ی زبان بسیار شدیدتر از لغزش او به وسیله‌ی دو پایش است».

بنابراین، هرگاه انسان سخن می‌گوید باید نیکو و گزیده گوید تا از اندک خود جهانی پر کند و زبانش را به نیکوگویی عادت دهد؛ زیرا تعبیر و بیان نیکو از آن‌چه در درون می‌گذرد، نشانه‌ای از ادب و تربیت است که خداوند همه صاحبان ادیان را به آن امر فرموده است. قرآن کریم توضیح داده که سخن نیکو از جمله‌ی میثاق و عهدی است که خداوند از بنی‌اسراییل گرفته است: «وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا الله وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ»؛ «و (به یاد آورید) آن زمانی را که از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و نسبت به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید و به مردم نیک بگویید و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید.» سخن نیکو و پاک و عفیفانه با دوست و دشمن نیکوست و میوه و ثمره‌ی شیرینی دارد، اما با دوستان موجب حفظ پیوندهای دوستی و ادامه‌ی آن است و مانع آن می‌شود که شیطان با نیرنگ‌هایش پیوند دوستی‌شان را سست کند و روابط فیمابین را به هم بزند و تباه سازد: «وَقُل لِعِبَادِى يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّيْطَانَ يَنزَعُ بَيْنَهُمْ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلْإِنسَانِ عَدُوٌّا مُّبِينًا»؛ ترجمه: «(ای پیامبر) به بندگان من بگو: سخنی (در گفتار و نوشتار خود) بگویند که زیباترین (و نیکوترین سخن‌ها) باشد؛ چرا که اهریمن به (وسیله‌ی سخن‌های زشت و ناپسند) در میان ایشان فساد و تباهی ایجاد می‌کند و بی‌گمان شیطان (از دیرباز) دشمن آشکار انسان بوده است (و پیوسته درصدد برآمده تا آتش جنگ را با فیتیله‌ی وسوسه شعله‌ور سازد.)»

بی‌گمان شیطان در کمین است تا میان انسان‌ها دشمنی و کینه بیفکند و از یک اختلاف و نزاع پیش‌پاافتاده، جنگ و نزاعی خونین بسازد. تنها سخن نیکو و زیباست که راه او را می‌بندد. گفتار نیکو با دشمنان، آتش خصومت‌شان را خاموش کرده و از شدت کینه می‌کاهد و یا حداقل از افزایش شر و پخش زبانه‌های آن جلوگیری می‌کند. خداوند متعال می‌فرماید: «وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيُّ حَمِيمٌ»؛ ترجمه «نیکی و بدی یکسان نیست. (هرگز بدی را با بدی، و زشتی را با زشتی پاسخ مگویید. بلکه بدی و زشتی دیگران را) با زیباترین طریقه و بهترین شیوه پاسخ دهید. نتیجه‌ی این کار آن خواهد شد که کسی که میان تو و او دشمنی بوده است، ناگهان مانند دوست صمیمی گردد.»  برای این‌که مردم به لطافت تعبیر عادت کنند، پیامبر (صلی الله علیه وسلم) می‌فرماید: «إِنَّكُمْ لَنْ تَسَعُوا النَّاسَ بَأَمْوَالِكُمْ فَلْيَسَعُهُمْ مِنْكُمْ بَسْطُ الْوَجْهِ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ»؛ ترجمه: «شما نمی‌توانید با مال‌تان دل همه‌ی مردم را به دست آورید و مال‌تان گنجایش همه را ندارد. پس خوش‌رویی و گشاده‌رویی شما و اخلاق نیکویتان گنجایش همه را دارد و شامل همه می‌شود.»

ادامه دارد…

بخش قبلی