فرقۀ معتزله (بخش شصت‌وسوم)

نویسنده: «ابو عائشة»

دلایل معتزله

• آنان از این فرمودۀ خداوند متعال دلیل می‌گیرند که می‌فرماید: «لَا يَذُوقُونَ فِيهَا الْمَوْتَ إِلَّا الْمَوْتَةَ الْأُولَى وَوَقَاهُمْ عَذَابَ الْجَحِيمِ»؛ «در آنجا جز مرگ نخستين مرگ نخواهند چشيد و [خدا] آن‌ها را از عذاب دوزخ نگاه مى‌دارد.» از این آیه چنین استدلال می‌کنند که: اگر مرده‌ها [در قبر] زنده شوند [و عذاب داده شوند] باید دو موت را بچشند نه یک موت را.

2) یکی دیگر از دلایلی که منکرین به آن استدلال می‌کنند، آیۀ قرآنی «قَالُوا يَا وَيْلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِنْ مَرْقَدِنَا»؛ «گویند: وای بر ما، چه کسی ما را از خوابگاه‌مان برانگیخت»، می‌باشد. آنان می‌گویند: از این آیت معلوم می‌شود که عذاب قبری در کار نیست و اگر آنان عذاب داده می‌شدند، چنین نمی‌گفتند.

3) معتزله با استدلال از عقل می‌گویند: «ما گاهی شخص مرده یا به دار آویخته شده را می‌بینیم که عذاب داده نمی‌شود و هم‌چنین ممکن است شخصی را درندگان تکه‌تکه کنند و بخورند. در این حالت، به چه چیزی عذاب داده می‌شود؟

پاسخ به دلایل معتزله

علما به شبهۀ اول معتزله چنین پاسخ داده‌اند که مراد از این آیه، وصف اهل جنت است و ضمیر در کلمۀ «فیها» به جنت برمی‌گردد؛ یعنی اهل جنت در جنت دچار موت نمی‌شوند.

«در جنت بعد از موتی که در دنیا چشیدند، دچار موت نمی‌شوند؛ زیرا اهل آن نه پیر می‌شوند و نه هم مریض می‌شوند و نه می‌میرند.»

در جواب شبهۀ دوم، علامه ابن‌کثیر ^{رحمه‌الله} می‌فرماید: «این سخنان آنان منافی عذاب‌شان در قبر نیست؛ زیرا این مرحله نسبت به مراحلی که بعد از آن می‌آیند در شدت و سختی همانند خواب است.»

علامه تفتازانی ^{رحمه‌الله} در پاسخ به شبهۀ معتزله که می‌گویند میت جماد است و هیچ حیاتی در او نیست، چنین می‌نویسد: «امکان دارد که خداوند متعال در تمام اجزای میت یا در بعضی از آن، نوعی از حیات به وجود بیاورد به مقداری که درد عذاب یا لذت نعمت را درک کند. این ادراک درد یا لذت مستلزم اعادۀ روح به بدن نمی‌شود و نه نیاز است که میت حرکت کند یا تکان بخورد و یا اثر عذاب بر او هویدا گردد. حتی کسی‌که در آب غرق شده یا توسط درندگان تکه‌تکه شده و یا به دار آویخته شده نیز عذاب می‌بیند، گرچه ما از آن اطلاع نداشته باشیم.»

ادامه دارد…

بخش قبلی