مولانا بدخشانی با مهارت و دانایی که خداوند متعال به ایشان عطا کرده بود، قلمی روان و نگارشی زیبا نیز داشتند. ایشان در زمینه‌های مختلف علمی و فنون متعدد، رساله‌ها و کتاب‌هایی را نوشته‌اند که آثار ایشان به دو دسته تقسیم می‌شوند: برخی از نوشته‌های ایشان به زبان عربی می‌باشد که این بخش شامل کتاب‌هایی است که تسهیلات بر کتب درسی و شروحات مختلف را پوشش می‌دهد و دسته‌ی دیگر شامل کتاب‌هایی است که به زبان فارسی نگاشته شده‌اند.
با بررسی دقیق و تحقیق در آثار به جا مانده از خود ایشان به زبان عربی، به این گنجینه‌های علمی دست یافتیم که ایشان در خزانه‌ی دانش خود ثبت و ضبط کرده‌اند. نکته‌ی قابل توجهی که در این رابطه باید یادآور شویم این است که بیشتر رساله‌ها و کتاب‌های ایشان به شکل چاپی درآمده و در دسترس علاقمندان قرار گرفته است.
تالیفات و آثار عربی
ـ تسهیل اصول الشاشی؛
ـ تیسیر اصول الفقه؛
ـ اصول الفقه للمبتدئین؛
ـ تیسیر المهذب شرح منتخب الحسامی؛
ـ تسهیل شرح نخبة الفکر؛
ـ تفهیم مصطلح الحدیث؛
ـ تسهیل الفرائض السراجیة؛
ـ تلخیص شرح العقائد الطحاویة لابن ابی العز؛
ـ تسهیل مختصر المعانی (البلاغة الصافیة)؛
ـ تسهیل شرح الجامی؛
ـ تسهیل الضریری لحمید الدین الضریر النیشابوری؛
ـ تسهیل القطبی؛
ـ تسهیل المنطق؛
ـ المنطق المنهجی (ترجمة الصغری و الکبری و الاوسط للسید الشریف)؛
ـ طریق الوصول الی علوم البلاغة؛
ـ ترجمة «الفوز الکبیر» بالعربیة؛
ـ تیسیر الحقائق شرح کنز الدقائق؛
ـ شرح مسلم الثبوت (الحصة الدراسیة)؛
ـ هدایة المتحیر فی حیاة الخضر؛
ـ ترجمة «المعتمد فی المعتقد «لفضل الله التورپشتی المتوفی ۶۶۱ هـ بالعربیة.
آثار و تالیفات فارسی
ـ ترجمه قرآن مجید؛
ـ تفسیر القرآن الحکیم (در پنج جلد)
ـ ترجمه علوم القرآن (تالیف مولانا شمس الحق الافغانی)؛
ـ تسهیل «مالابدمنه» (تالیف القاضی ثناء الله المظهری؛
ـ آموزگار سیرت؛
ـ السعی الحثیث فی مصطلح الحدیث (به پشتو و اردو نیز بازگرداننده شده است)؛
ـ عقاید اساسی اسلام؛
ـ شرح متن «العقیدة الصحاویة»؛
ـ عدل اسلامی یا مساوات اشتراکی؟؛
ـ اسلام و سوسیالیزم ـ ترجمه (الاسلام و الاشتراکیة، از شیخ شمس الحق الافغانی؛
ـ اردو بفارسی، تألیف مولانا شمس الحق الافغانی؛
ـ فیصله قوی در باره انتفاع از گروی؛
ـ قنوت نازله؛
ـ آیا سه طلاق یکجا واقع می شود؛
ـ تراویح بیست رکعت؛
ـ آئینه شاه ناصر؛
ـ آئینه اسماعیلیه؛
ـ یک صد و یک سوال و جواب در میراث؛
ـ جواهر الایمان، ترجمه رساله (مفتی کفایت الله)؛
ـ مضامین قرآن، به اسلوب سوال و جواب؛
ـ اشعار عربی انتخاب شده از مثنوی رومی.
شیوخ و اساتید ایشان:
استادان مولانا محمد انور بدخشانی به دو دسته تقسیم می‌شوند: گروه اول، شامل دانشمندان و بزرگانی است که ایشان در داخل افغانستان نزد آن‌ها علوم ابتدایی و برخی از علوم عالی را فراگرفته‌اند. گروه دوم، استادانی هستند که ایشان خارج از افغانستان از محضر آن‌ها بهره‌مند شده‌اند. در اینجا بیشتر به شیوخ حدیث ایشان اشاره خواهیم کرد:
– محدث عصر، حضرت مولانا محمد یوسف بنوری، مؤلف کتاب گرانقدر و معروف «معارف السنن، شرح ترمذی».
– شیخ عبدالغفار، صدر مدرسین در انجمن تعلیم القرآن کوهات.
– شیخ فضل محمد سواتی.
– شیخ محمد ادریس المیرتی.
– شیخ مصباح الله هزاروی.
– شیخ ولی حسن تونکی.
– شیخ بدیع الزمان کمبل بوری.
– شیخ بهادر خان، بازار گوی السواتی.
– شیخ کفایت الله سواتی.
– شیخ محمد یوسف بونیری سواتی.
– شیخ محمد فرید ضروبی.
– و سایر مشایخ که ایشان نزد آن‌ها به تلمذ نشسته و فیض برده‌اند.
بررسی و ذکر اسامی استادان داخلی و خارجی مولانا محمد انور بدخشانی، نیازمند تحقیقی گسترده است، چرا که در فهرست استادان ایشان بسیاری از بزرگان دین جای گرفته‌اند. تعداد استادانی که در داخل افغانستان نزد آن‌ها علم آموخته‌اند، در برخی تحقیقات به دوازده تن می‌رسد و در بررسی‌های دیگر از این تعداد نیز بیشتر نام برده شده است. در هر حال، ایشان در مجالس درس بسیاری از بزرگان شرکت کرده و دانش و معارف آن‌ها را به دست آورده است.
خدمات ایشان:
در خصوص خدمات ایشان اگر به خواهیم به گونه‌ای مفصل بحث کنیم این خلاصه توان تحمل آن را نخواهد داشت، بناءً بر آن هستیم که «آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید» از خدمات ایشان به گونه فهرست‌وار یادی کنیم.
ـ تألیف و تحریر رسائل و کتب؛
ـ وعظ و سخنرانی در مجامع مختلف؛
ـ تربیت نسل با دانش و علم دوست؛
ـ تربیت علماء و دانشمندان متبحر؛
در واقع هر بخشی از این خدمات شامل مباحثی است که نیاز به بررسی دارد و امید است که شاگردان و محبان ایشان در این خصوص اقداماتی ارزنده نموده و جهانیان را از خدمات و زحمات این بزرگ مرد تاریخ افغانستان با خبر سازند.
رحلت ایشان
مرگ و زندگی نعمت‌هایی الهی از جانب خداوند متعال هستند. بسیاری از انسان‌ها هستند که با مرگ خود، تحولات عظیمی ایجاد می‌کنند. لذا این باور که مرگ به معنای نابودی است، نادرست بوده و در واقع، باید قائل به این مفهوم باشیم که برخی افراد با درگذشت خود، نام و یادی ماندگار به جای می‌گذارند و در سراسر جهان شهرت می‌یابند.
فرستاده‌ی اجل در تاریخ سه‌شنبه، بیست‌وسوم اسد سال ۱۴۰۳ هجری شمسی، به دیدار ایشان آمد و ایشان از این دنیای فانی رخت بربستند. به امید آنکه خداوند متعال از ایشان رضایت داشته باشد و خدمات ارزشمندشان را ماندگار سازد و به عنوان صدقه‌ی جاریه در نزد او پذیرفته گردد.
By محمد فاتح