«الْعِلْمُ عِلْمَانِ فَعِلْمٌ فِی الْقَلْبِ فَذلِكَ الْعِلْمُ النَّافِعُ، وَعِلْمٌ عَلَى اللِّسَانِ فَذَلِكَ حُجَّةُ الله عَلَى ابْنِ آدَمَ»؛ رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) فرمودند: «علم بر دو نوع است: یكی علمی است كه در دل و جان قرارگیرد که همان علم نافع است و دوم آن علمی است كه فقط بر زبان باشد که چنین علمی از جانب الله تعالى علیه انسان دلیل و حجت است».
اقسام علما
واقعیت این است كه مژده‌ها و فضائل ذکرشده در قرآن و سنت، برای آن دسته از علمایی است که واجد شرایط باشند؛ نه برای هر عالمی. به قول شاعر: «نه هركه ورقی خواند، معانی دانست».
برای این كه علمای با فضیلت را بدانیم، بسیار ضروری است كه اقسام كلی علما را بدانیم.
در كلی‌ترین تقسیم، علما را سه دسته كرده‌اند:
۱ . عالم بالله و غیر عالم بأمر الله؛
۲. عالم بأمر الله و غیر عالم بالله؛
۳. عالم بالله و بأمر الله؛
توضیح هر یک:
منظور از عالم بالله و غیر عالم بأمر الله كسی است كه قلبش مملو از معرفت خداوند متعال باشد. در وجود او چاشنی عشق الهی غلبه كرده و در دل چنان به ذكر و یاد و مشاهدۀ جلال و جمال و صفات كبریایی الله مشغول و مستغرق است كه به امور دنیوی التفاتی ندارد؛ اما از شریعت فقط اعتماد صحیح و علم حلال و حرام را دارد و به اصطلاح، عالم كامل و ملا نیست.
عالم بأمر الله و غیر عالم بالله، كسی است كه علوم رسمی و متداول را فرا گرفته و در میدان عمل تبحر كامل كسب كرده است و آگاه به حقایق مسائل است؛ اما عارف و ذاكر نیست و در صحبت كاملان وقت نگذرانده است تا حالات قلبش تغییر نماید. چنین كسی فقط در محدودۀ علوم رسمی قرار دارد و از اسرار جمال و كبریایی الهی بی‌خبر است.
عالم بالله و بأمر الله، شخصی است كه در هر دو جنبه كامل است. او علم ظاهری را فرا گرفته و در آن مهارت كافی حاصل كرده و از حقایق و اسرار الهی آگاه است. چنین كسی كبریت احمر و درّ یتیم است و خلیفۀ انبیا و صدیقین در واقع همین شخص است.
فضیلت علم و علما از منظر قرآن
إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ [فاطر:۲۸]؛ تنها بندگان دانا و دانشمند، از خدا ترس آمیخته با تعظیم دارند، قطعاً خداوند، توانا و چیره (در کار جهان‌آرایی است) و بس آمرزگار (برای بندگان توبه‌کار و امیدوار به الطاف کردگاری) است.
قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ [زمر:9]؛ بگو: آیا کسانی که (وظیفۀ خود را در قبال خدا) می‌دانند، با کسانی که (چنین چیزی را) نمی‌دانند، برابر و یکسانند؟! (هرگز). تنها خردمندان (فرق اینان را با آنان تشخیص می‌دهند، و از آن) پند و اندرز می‌گیرند.
یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آَمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ [مجادله:۱۱]؛ خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و بهره از علم دارند، درجات بزرگی می‌بخشد.
فضیلت علم و علما از منظر سنت
«مَنْ یُرِدْ اللَّهُ بِهِ خَیْرًا یُفَقِّهْهُ فِی الدِّینِ»؛ آن‌که خداوند به او ارادۀ خیر کند، در دین دانشمندش سازد.
«طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضة عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ»؛ طلب علم بر هر شخص مسلمان فرض است.
«الْعِلْمُ حَیَاة الإِسْلاَمِ وَعِمَادُ الإیمَانِ وَمَنْ عَلِمَ عِلْماً أَتَمَّ الله لَهُ أَجْرَهُ وَمَنْ تَعَلَّمَ فَعَمِلَ عَلَّمَهُ الله مَالَمْ یَعْلَمْ»؛ علم زندگانی اسلام و ستون ایمان است، کسی که حصه‌ای از علم یاد بگیرد، خداوند به‌طور کامل مزدش را می‌دهد و کسی که آموخت، سپس بر آن عمل نمود، خداوند متعال آن چیزهایی را که نمی‌‌داند به او تعلیم می‌دهد.
«لَا حَسَدَ إِلَّا فِی اثْنَتَیْنِ رجلٌ آتَاهُ اللَّهُ مَالًا فَسُلِّطَ عَلَى هَلَکَتِهِ فِی الْحَقِّ وَرَجُلٌ آتَاهُ اللَّهُ الْحِکْمَة فَهُوَ یَقْضِی بِهَا وَیُعَلِّمُهَا»؛ غبطه جایز نیست مگر در دو مورد: یکی، شخصی که خداوند به او مال و ثروت داده و به او همت بخشیده است تا آن را در راه خدا خرج کند. دوم کسی که خداوند به او علم و معارف شرعی عنایت فرموده و او از علم خود، دیگران را بهره‌مند می‌سازد و با عدالت، قضاوت می‌کند.
«فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَی الْعَابِدِ سَبْعُونَ دَرَجَهً مَابَیْنَ کُلِّ دَرَجَتَیْنِ کَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ والأَرْضِ»؛ برتری عالم بر عابد هفتاد درجه است که ما بین هر دو درجه همانند ما بین آسمان و زمین است.
«فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَی الْعَابِدِ کَفَضْلِی عَلَی أَدْنَاکُمْ»؛ برتری عالم بر عابد مانند برتری من پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) بر ادناترین شماست.
