فرقه‌ی مرجئه (بخش سیزدهم)

نویسنده: ام عائشه

مدخل: ایمان و مسائل پیرامون آن، از جمله موضوعاتی است که سلف صالح به آن اهتمام شایانی داشته‌اند، آن هم به خاطر توجه ویژه‌ای که قرآن و سنت بدان داشته است. کلمۀ ایمان در قرآن و سنت، بیشتر از سایر کلمات و الفاظ دیگر ذکر شده است؛ زیرا اصل دین بر آن استوار شده و وسیله‌ای است که مردم با آن از تاریکی‌ها به سوی نور رهنمون می‌شوند و فارق و وجه تفاوت میان اهل سعادت و شقاوت بوده و موالات و معادات بر اساس آن شکل  می‌گیرد و تمامی دستورات دین تابع آن است و هر مسلمانی شدیداً به معرفت آن نیازمند است.

پیدایش گروه‌های جدید

امروز جامعۀ اسلامی به افراد و گروهایی مبتلا شده که از منهج کتاب و سنت و فهم سلف صالح در این باب منحرف گشته‌اند که اولین نتیجه‌اش بروز اختلافات میان امت بود، چنان‌که فرقۀ خوارج ظهور کرد و مرتکب گناه کبیره را تکفیر کرده و ازدیاد و کاهش در ایمان را نفی نموده و بر این اساس، خون مسلمانان را حلال کرد. بعد از آن، در واکنشی به بدعت خوارج، بدعت ارجاء به وجود آمد که عمل را از حقیقت ایمان خارج ساخته و فاسق و مرتکب گناه کبیره را مؤمنی کامل الایمان معرفی کرد؛ سپس دامنۀ انحراف در ارجاء توسعه پیدا کرد، کما این‌که خاصیت غالب بدعت‌ها این‌گونه است و فرق و گروه‌های زیادی از آن منشعب شدند، تا جایی‌که در زمرۀ این فرقه‌ها، افرادی آمده و گفتند: ایمان تنها معرفت و شناخت خداوند است و کفر هم به معنای جهل نسبت به اوست؛ ما در این بخش از مقاله می‌خواهیم به بررسی ایمان از دیدگاه مرجئه، که مهم‌ترین ممیزۀ این فرقه از سایر فرقه‌ها و نیز از مباحث محوری به‌شمار می‌رود، و نیز دیدگاه اهل سنت را بیان کنیم.

تعریف لغوی و اصطلاحی ایمان

ایمان از لحاظ لغت

«ایمان» مصدر «آمن یؤمن إیمانا» از باب افعال است که اسم فاعل آن مؤمن است.

ابن فارس می‌گوید: «أمن» همزه و میم و نون در لغت دارای دو معنای نزدیک به هم است، معنای اول آن: امانت ضد خیانت است و مفهوم آن آرامش قلب می‌باشد؛ معنای دوم آن: تصدیق است که هر دو معنا به هم نزدیک‌اند.

خلیل فراهیدی ^{رحمه‌الله} می‌فرماید: «الأمنة از أمن گرفته شده و امان هم یعنی امنیت بخشیدن که ضد خیانت می‌شود».

زهری می‌گوید: «لغویون و سایر اهل علم بر این اتفاق دارند که ایمان از لحاظ لغوی معنایش تصدیق است، الله متعال می‌فرماید: «قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ»؛ «برخی از بادیه‌نشینان گفتند: ایمان آوردیم. بگو ایمان نیاورده‌اید؛ لیکن بگویید اسلام آورده‌ایم و هنوز در دل‌های شما ایمان داخل نشده است».

نضر بن شمیل ^{رحمه‌الله} از ائمۀ لغت می‌فرماید: «به خلیل گفتند: ایمان چیست؟ فرمود: آرامش و طمانینه است».

زجاج هم ایمان را این‌گونه تعریف کرده است: «ایمان، اظهار خضوع و قبول شریعت پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} و معتقد بودن به آن و تصدیق قلبی‌اش است».

اما شیخ الاسلام ابن تیمیه ^{رحمه‌الله} این را ترجیح داده است که بهترین معنای مترادف برای ایمان در لغت، کلمۀ «اقرار» است که در بردارندۀ دو چیز است: تصدیق قلب و انقیاد قلب و می‌فرماید: «تفسیر ایمان به لفظ اقرار، نزدیک‌تر از تفسیر آن به لفظ تصدیق است، به خصوص که بین ایمان و تصدیق به لحاظ معنایی تفاوت‌هایی وجود دارد.» و نظر خود را این‌گونه توضیح می‌دهد: ایمان از کلمۀ أمن گرفته شده که معنایش طمأنینه و آرامش است، همان‌گونه که لفظ اقرار هم از «قر یقر» گرفته شده و به معنای آمن یأمن نزدیک­ است. شخص مؤمن در امان، داخل است، همان‌گونه که شخص مقر، داخل در اقرار است و لفظ اقرار هم متضمن التزام بوده و از دو جهت قابل بررسی است:

یکی به معنای خبردادن است که از این لحاظ، اقرار مانند تصدیق و گواهی و امثال این موارد است و این همانی است که فقها در ابواب اقرار در مسائل قضائی آن را مطرح می‌کنند؛ معنای دیگرش: ایجاد التزام و پایبندی به چیزی است، مانند این قول الله متعال: «أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِي قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ»؛ «فرمود آیا اقرار کردید و در این باره پیمانم را پذیرفتید؟ گفتند: بلی اقرار کردیم، فرمود: پس گواه باشید و من با شما از گواهانم».

و می‌فرماید: معلوم است که ایمان همان اقرار است نه مجرد تصدیق، و این اقرار هم در برگیرندۀ دو چیز است: قول قلب، که همان تصدیق است و عمل قلب، که منظور از آن انقیاد است.

ادامه دارد…

بخش قبلی