قرآن‌کریم کلام خدا و رسانه‌ی الهی است که پیام خدا را برای بشریت ابلاغ می‌کند؛ ازهمین‌رو، شیوه‌ی قرآن‌کریم معتدل‌ترین و منظم‌ترین الگو برای رسانه‌های اسلامی است. اینکه چه اصولی باید در رسانه‌های اسلامی حاکم باشد، در چند یادداشت آینده توأم با معرفی اصول مهم برای رسانه‌های اسلامی و ویژگی‌ها آن، به این پرسش پاسخ داده خواهد شد. برخی از این اصول را در ذیل برمی‌شماریم:
۱. صحت اخبار؛ از مهم‌ترین ویژگی‌های یک رسانه‌ی اسلامی صحت در پیام و اطلاعات و اطلاع‌رسانی دقیق و صادقانه است. در آیات و روایات خبر واحد به این سبب که یک نفر آن را نقل و روایت می‌کند، در صورتی مقبول شمرده می‌شود که آن شخصِ خبردهنده انسانی عادل و دست‌کم ثقه و قابل اعتماد باشد. خداوند درباره‌ی خبر و اطلاعاتی که یک فاسق می‌گوید، چنین قانونی را بیان می‌کند: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، اگر فاسقی برای‌تان خبری آورد، خوب وارسی کنید، مبادا از روی نادانی، گروهی را آسیب برسانید و [بعد] از آنچه کرده‌اید پشیمان شوید.» (حجرات: ۶) براساس این آیه، اطلاعات شخص فاسق غیرقابل استناد است و علمی را به دیگری منتقل نمی‌کند و اگر انسان به آن استناد کند، به سبب جهل و نادانی گرفتار می‌شود. البته خبر واحد شخص ثقه برخلاف اخبار متواتر موجب حصول علم نمی‌شود، بلکه ظن علمی است، یعنی موجب اطمینان می‌شود نه بیشتر. در شیوه‌ی اطلاع‌رسانی همین سنجه برای نقل خبر کافی است. باید توجه داشت که در جهان امروز متواترسازی یک رویه‌ی معمول است تا اخبار دروغین را به‌عنوان اطلاعات صحیح و درست به دیگران منتقل کنند. اگرچه این اصول برای احادیث پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم گذاشته شده، اما نباید فراموش کرد که اگر دریافت خبر بدون اصول مشخصی باشد، باعث بروز بسیاری از ناهنجاری‌ها در جامعه می‌شود.
۲. حق‌محوری؛ رسانه از نگاه دینی و قرآنی باید در ارائه‌ی محتوا و هدف حق‌محور و عدالت‌مدار باشد. عظیم‌ترین رسانه‌ی دینی ما (قرآن کریم) حاوی این ویژگی است:
الف: «لا یَأْتیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزیلٌ مِنْ حَکیمٍ حَمید؛ باطل از پیش رویش و از پشتش در آن راه ندارد و فروفرستاده‌شده‌ای از سوی حکیم ستوده است.» (فصلت: ۴۲.)
ب: «ذلِکَ نَتْلُوهُ عَلَیْکَ مِنَ اْلآیاتِ وَ الذِّکْرِ الْحَکیمِ؛ اینهاست که ما آن را از آیات و قرآن حکمت‌آمیز بر تو می‌خوانیم.» (آل‌عمران: ۵۸.)
در ده‌ها آیه‌ی دیگر نیز خداوند با عباراتی چون «أَنّهُ الْحَقّ مِنْ رَبِّهِمْ» (بقره: ۲۶.)؛ «نَزّلَ الْکِتابَ بِالْحَقّ» (بقره: ۱۷۶.)؛ «إِنّ هذا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقّ» (آل‌عمران: ۶۲.)؛ «نَتْلُوها عَلَیْکَ بِالْحَقّ» (آل‌عمران: ۱۰۸.) از این ویژگی قرآن کریم یاد کرده است.
هدف قرآن نیز بیان و اشاعه‌ی حق است و براساس آن به طرح‌ریزی، تبلیغ، موعظه، ابلاغ، انذار، تبشیر و … می‌پردازد و از همه‌ی ابزارهای رسانه‌ای و شیوه‌های بلاغی در مسیر تحقق این هدف بهره می‌گیرد: «وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ؛ و با آنها کتاب و میزان فرستادیم تا مردم، قسط و عدل را به پا دارند.» (حدید: ۲۵.)
اگر رسانه‌ی دینی در هدف و محتوا «حق‌محور» باشد، نوبت به آن می‌رسد که در شیوه‌ها و ابزارها هم حق را مقدم بدارد و با استحکام، اتقان و استدلال در عرصه‌ی خبررسانی، خبرسازی و… گام بردارد؛ در این صورت، رسانه توان هدایت‌گری خود را بدون آسیب‌زدن به ظهور خواهد رساند: «ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فیهِ هُدًى لِلْمُتّقینَ؛ آن کتاب هیچ تردیدی در آن نیست، راهنمای پارسایان است.» (بقره: ۲.)
قرآن‌کریم از این جهت که دارای استحکام، برحق‌بودن و اتقان است، فاقد هر نوع نقطه‌ضعف در امر هدایت‌گری است: «الْحَمْدُ لِلّهِ الّذی أَنْزَلَ عَلى عَبْدِهِ الْکِتابَ وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجًا قَیِّمًا لِیُنْذِرَ بَأْسًا شَدیدًا مِنْ لَدُنْهُ وَ یُبَشِّرَ الْمُؤْمِنینَ؛ ستایش مخصوص خدایی است که کتاب را بر بنده‌اش فرستاد و هیچ انحرافی در آن قرار نداد، در حالی که استوار است، تا از جانب او، از سختی شدیدی بترساند و به مؤمنان مژده دهد… .» (کهف: ۱-۲.)
اگر محتوای رسانه‌ها بر مدار حق باشد، هیچ منطقی در برابر آن تاب مقاومت نخواهد داشت و بلکه سر تسلیم فرود خواهد آورد.
اگر استواری و سدیدبودن قرآن به دلیل «برحق‌بودن» آن باشد، پس رسانه‌های دینی نیز در هر عصری که تداوم‌بخش مسیر قرآنی‌اند، باید واجد این ویژگی باشند: «وَ قُولُوا قَوْلاً سَدیدًا؛ سخن استوار بگویید.» (احزاب: ۷۰.)
برحق‌بودن و استدلالی‌بودن محتوای رسانه‌ی دینی باعث می‌شود رسانه‌های رقیب و انحراف‌گستر را به مبارزه بطلبد و مخاطبان هم می‌توانند با آگاهی یافتن از محتوای همه‌ی رسانه‌ها، به «رسانه‌ی دینی» یقین و اعتماد کنند: «قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ هذا ذِکْرُ مَنْ مَعِیَ؛ بگو برهان‌تان را بیاورید. این سخن کسانی است که با من هستند.» (انبیاء: ۲۴.) «قُلْ إِنّی عَلى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبّی؛ بگو من از جانب پروردگارم دلیل آشکاری دارم.» (انعام: ۵۷.)
به این ترتیب، رسانه‌ی دین‌مدار نیازی به استفاده از ابزارها و شیوه‌های غیرمتقن و ناحق ندارد و استفاده از شیوه‌های تبلیغی نادرستی همچون انواع مغالطات، شارلاتانیسم مطبوعاتی و هیاهو‌پراکنی و غوغاسالاری مطبوعاتی، ایجاد فضاهای روانی مجازی، واژگونی واقعیت‌ها و واژگون‌نمایی حوادث، تحلیل‌های غلط و غرض‌آلود و ده‌ها حقه‌ی مطبوعاتی و رسانه‌ای از نشانه‌های رسانه‌هایی است که دین‌محور نیستند.
مشکل اصلی زمانی پیش می‌آید که اهدافی مخالف حق و عدالت طراحی می‌گردد و آنگاه رسانه به‌عنوان ابزار رسیدن به آن یا تسهیل‌کننده‌ی مسیر وصول به آن اهداف، مورد توجه و استفاده قرار می‌گیرد؛ مانند آنچه امروز به نام «جنگ نرم» مطرح می‌شود و رسانه‌ها قبل از تهاجم نظامی، با هجوم خبری، فرهنگی و… عقبه‌های کشورهای دیگر را سست و ناپایدار می‌سازند. اما اگر رسانه‌ای محوریت دین را بپذیرد، از این آسیب در امان خواهد ماند. استفاده‌ی ابزاری گاه با کتمان اخبار و وقایع، زمانی با «جهت‌دهی به آن» یا مبالغه، کم‌اهمیت جلوه‌دادن، پنهان‌کردن واقعیت در لایه‌های خبری و … صورت می‌گیرد. قرآن‌کریم در آیات متعددی استفاده ابزاری از رسانه را در جهت اهداف ناحق منع کرده است؛ به‌عنوان نمونه: درباره‌ی کتمان خبر از سوی اهل کتاب برای رسیدن به اهداف پست و کم‌ارزش‌شان چنین یاد فرموده است:
«وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ میثاقَ الّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنّهُ لِلنّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَنًا قَلیلاً فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ؛ و به یاد آور زمانی را که خداوند از کسانی که به آنان کتاب داده شد، پیمان گرفت که حتماً باید آن را برای مردم بیان کنید و کتمانش نکنید. پس آنها آن را پشت سر خود انداختند و به بهای کمی مبادله کردند. پس چه معامله‌ی بدی کردند.» (آل‌عمران: ۱۸۷.)
۳. علمیت و عقلانیت؛ رسانه‌ی اسلامی مؤظف است تا پیام و اطلاعاتی را که نشر می‌کند، در چهارچوب موازین عقلی و علمی باشد؛ براین‌اساس، باید از پیام‌های ظنی که مفید فایده نیست، خودداری شود؛ چنانکه خداوند می‌فرماید: «بیشترشان جز از گمان پیروی نمی‌کنند [ولی] گمان به هیچ وجه [آدمی را] از حقیقت بی‌نیاز نمی‌کند. آری، خدا به آنچه می‌کنند داناست.» (یونس: ۳۶.) همچنین می‌فرماید: «و ایشان را به این [کار] معرفتی نیست. جز گمان [خود] را پیروی نمی‌کنند و در واقع، گمان در [وصول به] حقیقت هیج سودی نمی‌رساند.» (نجم: ۲۸.) خداوند همچنین هشدار می‌دهد که در اموری که علم و یقین قطعی ندارید، ورود نکنید و چیزی را که بدان علم نداری دنبال مکن؛ زیرا گوش و چشم و قلب، همه مورد پرسش واقع خواهند شد.» (اسراء: ۳۶.)
۴. رحمت‌گستری؛ هدف قرآن‌کریم به‌عنوان بلاغ مبین و رسانه‌ی روشنگر، چیزی جز نمایاندن جلوه‌ی رحمانی خداوند و رحمت‌گستری در عرصه‌ی هستی و کشاندن مخاطبان به‌سوی رحمت الهی نیست. کتب آسمانی دیگر نیز این ویژگی را دارند: «ثُمّ آتَیْنا مُوسَى الْکِتابَ تَمامًا عَلَى الّذی أَحْسَنَ وَ تَفْصیلاً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدًى وَ رَحْمَةً لَعَلّهُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ. وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَکٌ فَاتّبِعُوهُ وَ اتّقُوا لَعَلّکُمْ تُرْحَمُونَ. … فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ…؛
سپس به موسی کتاب (تورات) دادیم تا بر کسی که نیکی کرده، (نعمت خود را) تمام کنیم و بیانگر همه‌ی مسائل و وسیله‌ی هدایت و رحمت باشد. شاید مردم به دیدار پروردگارشان ایمان بیاورند. و این (قرآن) کتابی است مبارک که آن را نازل کردیم. پس آن را پیروی کنید و تقوا پیشه سازید، باشد که مورد رحمت قرار گیرید … بی‌شک از سوی پروردگارتان دلیلی روشن و هدایت و رحمت آمد… .» (انعام: ۱۵۴-۱۵۷)؛
«هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُدًى وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ؛ این (قرآن)، بصیرت‌هایی از پروردگارتان است و برای کسانی که ایمان آوردند، مایه‌ی هدایت و رحمت است.» (اعراف: ۲۰۳.)
به این ترتیب، ویژگی این رسانه‌ی الهی این است که پیروی از آن تلاوت است و رحمت الهی را در پی دارد. همچنین رسانه‌های دینی می‌توانند همین شیوه را الگوی خود قرار دهد.
بخشایش، احسان و نیکی، مهر و شفقت و دلسوزی و نرم‌دلی که در لسان قرآن از آنها به «رحمت» یاد می‌شود، اصل مهم در این کتاب الهی است.
۵. سادگی و شفافیت؛ همان‌طور که قرآن شفاف و روشن است، یک رسانه باید این‌گونه باشد؛ زیرا خود قرآن در حکم رسانه‌ی الهی است که پیامی روشن و مبین دارد و پیامرسان آن پیامبراکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم از بهترین شیوه برای تبیین استفاده کرده است.
By محمد فاتح