امر به معروف و نهی از منکر (بخش چهارم)

نویسنده: ابوعرفان

تعریف امربه‌معروف و نهی از منکر

اما در مجموع اگر خواسته باشیم تعریف جامع و کاملی برای امر به ‌معروف و نهی ‌از منکر بیان کنیم، ناگزیریم برخی از دیدگاه‌های مختلف را ذکر کنیم؛ به‌طور مثال:

1. برخی‌ها بر این باورند که عقل ممیز حُسْن و قبح است، درحالی‌که اهل سنت و جماعت بر این نظراند که شریعت مرز حُسْن و قباحت را مشخص می‌کند، البته در غیر صفاتی که متعلق به کمال و نقصان باشد.

2. قاضی عبدالجبار که یکی از بزرگان معتزله است، در تعریف امربه‌معروف گفته است: «هر آن عملی است که فاعلش حُسْن آن را بیان کند، بداند یا بر آن رهنمایی کند»، و در تعریف نهی‌ازمنکر نیز گفته است: «هر آن عملی است که فاعلش قبح آن را بیان کند، بداند یا بر آن رهنمایی کند».

3. شیخ جرجانی ^{رحمه‌الله} که از بزرگان متأخر اشاعره است، در تعریف معروف می‌گوید: «هو کل ما یحسن في الشرع»؛ یعنی هر آنچه را که شریعت بپسندد، معروف است.

4. در مفردات، تعریف‌های معتزله و اشاعره بدین ترتیب جمع شده و توحید گشته و معروف و منکر این‌گونه تعریف شده است: «المعروف اسم لکل فعل یعرف بالعقل أو الشرع حسنه، والمنکر ما ینکر بهما.»؛ (ترجمه: معروف اسمی است برای فعلی که حُسْنش با عقل و شریعت شناخته می‌شود و منکر، عملی است که قبحش با عقل و شریعت شناسایی می‌گردد.)

5. شیخ‌الاسلام ابن‌تیمیه ^{رحمه‌الله} نیز در تعریف امر به‌ معروف و نهی ‌از منکر چنین نوشته است: «الأمر بالمعروف والنهي عن المنکر هو الذي أنزل الله به کتبه وأرسل به رسله وهو من الدین.»؛ (امر به‌ معروف و نهی از منکر عبارت است از آنچه الله تعالی کتاب‌هایش را به خاطرش نازل نموده، پیامبرانش را مبعوث کرده و بخشی از دین است.)

6. جامع‌ترین تعریفی که می‌توانیم از مجموع تعریفات فوق برداشت کنیم که با مذهب فکری اهل سنت و جماعت مطابقت داشته باشد و با اندیشه‌های اکثریت علمای مذهبی هم‌سو و سازگار باشد، به شرح ذیل است:

«المعروف في الشرع: كل ما يعرفه الشرع ويأمر به ويمدحه ويثني على أهله، ويدخل في ذلك جميع الطاعات، وفي مقدمتها توحيد الله تعالی والإيمان به. والمنكر في الشرع هو كل ما ينكره الشرع وينهى عنه ويذمه ويذم أهله، ويدخل في ذلك جميع المعاصي والبدع، وفي مقدمتها الشرك بالله تعالی وإنكار وحدانيته أو ربوبيته أو أسمائه أو صفاته.»

ترجمه: (معروف در شریعت عبارت است از هر آن چیزی که شریعت آن را نیک بداند، به انجام آن امر کند و فاعلش را بستاید که در ذیل این تعریف، تمامی طاعات شامل می‌شود که در رأس همه بحث توحید الله تعالی و ایمان به ذات او است. اما منکر در شریعت عبارت از هر آن امری که شریعت آن را زشت بداند و از انجام آن منع کند و آن عمل و انجام دهنده‌اش را مذمت نماید، می‌باشد. که انواع گناهان و بدعت‌ها در آن شامل است و در رأس همۀ آن‌ها شرک به ذات الله تعالی و انکار توحید الوهیت و ربوبیت و اسما و صفات الله تعالی قرار دارد.)

بنابراین، با تعریفاتی که قبلاً ذکر شد، می‌توانیم به این نتیجه برسیم که امر به ‌معروف و نهی ‌از منکر، دو امر متضاد هستند ولی نیازمند دو شخص جداگانه نیستند که یکی امر را به عهده بگیرد و دیگری نهی را، بلکه هم‌زمان یک فرد می‌تواند هر دو امر را انجام دهد و امر و نهی کند؛ اما در تعریف امر به ‌معروف و نهی ‌از منکر با بیانی ساده‌تر می‌توان چنین گفت که هر آن قول، فعل و فکری که شریعت آن را مشروع دانسته و چه ‌بسا فاعلش را صاحب ثواب می‌داند و در جامعۀ اسلامی باعث نفرت نمی‌گردد، معروف است و کسی‌که به این امور دستور بدهد و راهنمایی کند، آمر به معروف نامیده می‌شود و عملش را امر به ‌معروف می‌گویند.

اما برعکس، هر آن قول، فعل و فکری که شریعت آن را نامشروع دانسته و فاعلش را مذمت کرده و در جامعۀ اسلامی باعث نفرت می‌گردد، منکر است و کسی‌که از این امور نهی کند، ناهی از منکر نامیده می‌شود و عملش را نهی از منکر می‌گویند.

البته این نکته را نباید از یاد برد که منکر به‌مراتب معصیت عام‌تر و حوزۀ معنایی آن گسترده‌تر است؛ چرا که معصیت گناهی است که یک فرد آن را با اختیار و ارادۀ خود انجام می‌دهد، اما منکر فعلی است که عقل و شرع از آن منع کرده و چه اختیاری باشد یا اجباری، درهرصورت منکر است. به همین دلیل واجب است که کودکان و دیوانگان را از شراب‌خواری نهی کنیم درحالی‌که مکلف هم نیستند و حتی منع کردن حیوانات از خوردن زراعت دیگران و حفظ کردن مال دیگران از تلف شدن نیز واجب است.

ادامه دارد…

بخش قبلی