اخلاق و اصول اخلاقی یکی از جنبه‌های مهم دین اسلام است که به آن اهمیت بسیاری داده شده است. اخلاق اسلامی سرمایه‌ای گران‌بها و جاودانۀ زندگی دنیا و آخرت است. باید برای شکوفایی نهال اخلاقی و رشد بذر فضایل انسانی، از سیره و دستورالعمل اسوه‌های جامع و کامل پیروی کرد.
از سوی دیگر، خداوند، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را در میان انبیای الهی به صفت خُلق نیکو و عظیم ستوده است. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم اولین شخصیت معنوی و اخلاقی جهان هستی است که مدارج و مراحل عالی انسانیت را پیموده و بهترین الگو برای ملکات فاضلۀ نفسانی است. رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم کامل‌ترین انسان و بزرگ و سالار تمام پیامبران است.
اخلاق پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم قبل از بعثت دارای عطوفت و مهربانی، خلق عظیم، امانت‌داری و یکتاپرستی بوده است. تمامی صفاتی که قبل از بعثت در وجود مقدس پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌وسلم وجود داشت، بعد از بعثت نیز بر او وجود داشته است. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم در میان خانواده دارای خلق عظیم بود، با کودکان با مهربانی و تواضع رفتار می‌کرد و در مورد همسرداری نیز اصول عدالت را رعایت می‌کرد.
با اینکه پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم دارای عالی‌ترین مقام بود، از همۀ مردم بیشتر تواضع داشت و خداوند متعال به این ویژگی زیبندۀ پیامبر در قرآن اشاره می‌کند: «وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ»؛ ترجمه: «و بال‌وپر خود را برای مؤمنان که از تو پیروی می‌کنند، بگستر (باز کن).»
خداوند متعال از پیامبرش می‌خواهد که در برابر پیروانش فروتن و شکسته‌بال باشد و با مدارا رفتار کند که چنین هم بود.
پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم از نظر مکارم اخلاق، حسن صورت و سیرت، کمال ظاهر و باطن، ایثار و همدردی، حلم و عفو، فصاحت و بلاغت، صبر و استقامت، سخاوت و شجاعت، توکل و قناعت، دیانت و امانت، نرمی و شفقت، یکتای زمان و یگانۀ جهان بود. سیرت او نمونه و الگویی برای تمام جهانیان است. سنت و روش سرور کائنات نیز محور اساسی در راستای حرکت بشر به‌سوی نورانیت، سعادت، شرافت، عزت، کمال و کامیابی است. لذا بر هر فرد مسلمان لازم است که از سیرت او اطلاع کامل داشته باشد و زندگی خود را مطابق با زندگی آن‌حضرت صلی‌الله‌علیه‌وسلم بگذراند.
در عظمت پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم همین بس که خداوند متعال در قرآن آن‌حضرت را با «یا ایها الرسول» و «یا ایها النبی» مورد خطاب قرار داده و او را به‌عنوان انسانی الگو برای تمام جهانیان معرفی کرده است. حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وسلم به حق، دارای اخلاقی کامل و جامع تمام فضایل و کمالات انسانی است. این خُلق نیکو باعث می‌شود دل‌ها به آن‌حضرت متمایل شده و تعالیم حیات‌بخش اسلام در مدتی کوتاه فراگیر شود.
مقدمه
یکی از شاخصه‌های پراهمیت در پیشرفت اسلام، اخلاق نیک و کلام دل‌انگیز و پرجاذبۀ پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم با انسان‌ها بود. در قرآن مجید به نقش اخلاق پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم در پیشرفت اسلام و جذب دل‌ها تصریح شده است، آنجا که می‌خوانیم: «فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ الله لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ»؛ ترجمه: «پس به [بركت] رحمت الهى با آنان نرم‌خو [و پرمهر] شدى و اگر تندخو و سخت‌دل بودى، قطعاً از پيرامون تو پراكنده می‌شدند. پس از آنان درگذر و براي‌شان آمرزش بخواه و در كار [ها] با آنان مشورت كن و چون تصميم گرفتى بر خدا توكل كن؛ زيرا خداوند توكل‌كنندگان را دوست مى‌دارد.»
از این آیه معلوم می‌شود که:
نرمش و اخلاق نیک، یک هدیۀ الهی است؛ کسانی‌که اخلاق نیک ندارند، از این موهبت الهی محرومند.
افراد سنگ‌دل و سخت‌گیر نمی‌توانند مردم‌داری کنند و به جذب نیروهای انسانی بپردازند.
رهبری و مدیریت صحیح با جذب و عطوفت همراه است.
باید دستِ شکست‌خوردگان در جنگ و گنهکارانِ شرمنده را گرفت و جذب کرد (با توجه به اینکه شأن نزول آیۀ مذکور در مورد ندامت فراریان مسلمان در جنگ احد نازل شده است).
مشورت با مردم از خصلت‌های نیک و پیونددهنده‌ای است که موجب انسجام می‌گردد.
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم علاوه بر اینکه ارزش‌های اخلاقی را بسیار ارج می‌نهاد، خود در سیرۀ عملی‌اش مجسمۀ فضایل اخلاقی و ارزش‌های والای انسانی بود. او در همۀ ابعاد زندگی با چهره‌ای شادان و کلامی دل‌انگیز با حوادث برخورد می‌کرد.
