اخلاق نیکو پیوندی معنوی و درونی با «تقوا» دارد، به همان نسبت اخلاق سوء یا بدخلقی از پشتوانۀ درونی (فجور) حمایت می‌شود؛ چون نفس آدمی به‌صراحت قرآن، کانون دو نیروی «فجور و تقوا» است: «وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا (۷) فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا (۸)»؛ ترجمه: «سوگند به نفس و آن‌کس كه آن را درست كرد. (۷) سپس پليدكارى و پرهيزگارىاش را به آن الهام كرد. (۸)»
بنابراین، اخلاق سوء جلوه‌هایی از «فجور» درونی نفس هست که شیخ ابوبکر الحکیم الوراق، مراحل آن را این‌گونه بیان می‌کند: «إِذَا غَلَبَ الهَوَى؛ أظْلَمَ القَلبُ، وَإِذَا أظلَمَ القَلبُ، ضَاقَ الصَدرُ، وَإِذَا ضَاقَ الصَدرُ؛ سَاءَ الخُلْقُ، وَإِذَا سَاءَ الخُلْقُ، أبغَضَهُ الخَلقُ»؛ ترجمه: «هرگاه هوا و هوس بر انسان غالب شد، قلب تاریک می‌شود، آنگاه که قلب تاریک شد، انسان در سینه احساس تنگی می‌کند؛ و هرگاه سینه تنگ شود، اخلاق رو به بدی می‌نهد و آن‌وقت بدی اخلاق باعث خشم و کینۀ مردم نسبت به او می‌شود.»
هرچند اخلاق حسنه و نیکو دامنۀ محدودی ندارد؛ اما اصول کلی آن از نظر علمای اخلاق و با توجه به آیات و احادیث عبارت‌اند از:
صداقت و راستی؛
امانت‌داری؛
وفای به عهد؛
ادب در سخن گفتن؛
سلامتی سینه از حقد و کینه؛
شجاعت و پایداری بر آن؛
بردباری و گذشت؛
سخاوت‌مندی و بخشندگی؛
صبر و شکیبایی؛
عفاف و پاک‌دامنی؛
میانه‌روی و اعتدال؛
پاکیزگی و آراستگی ظاهر؛
حیاء و شرم؛
برادری و هم‌نوع‌دوستی؛
اتحاد و همبستگی؛
عزت‌نفس؛
رحمت و مهربانی با دیگران.
تفاوت خوش‌خلقی با چاپلوسی
برخی افراد به دلیل بی‌خبری، حسن خلق و رفتار نیکو را با تملق و چاپلوسی اشتباه می‌گیرند. به همین دلیل، به‌ناحق، به مدح و ستایش صاحبان زور و زر می‌پردازند و در برابر آنان کرنش می‌کنند و شخصیت و ارزش والای انسانی خود را پایمال می‌سازند. اینان باکمال وقاحت، نام این رفتار ناشایست را حسن خُلق و مدارا می‌گذارند. چنین افرادی وقتی به افراد عادی و تهی‌دست می‌رسند، گشاده‌رویی و نرم‌خویی را فراموش می‌کنند و چهره‌ای عبوس و خشن به خود می‌گیرند. این صفت ناپسند، نه‌تنها یک ارزش نیست، بلکه گناهی بزرگ است که موجب خشم خداوند می‌شود. باید در برخوردهای اجتماعی، رفتار پسندیده را از چاپلوسی بشناسیم و افراد متخلّفی را که با چرب‌زبانی و چاپلوسی، در صدد مشتبه ساختن حق و باطل‌اند را برانیم و خود را از نیرنگ آنان ایمن سازیم.
