در واقع اسلام با فتح قفقاز جنوبی توسط مسلمانان در سال 22 هـ ق، وارد قفقاز شد. و طی قرن ها سرانجام دین غالب در قفقاز گردید.
و این گسترش در این مناطق در واقع به چهار مرحله تاریخی بر می گردد؛
1ـ فتح قفقاز تا حمله ی مغول
گستش اسلام از فتح قفقاز جنوبی توسط مسلمانان و ارتش اسلام شروع و تا حمله ی مغول به طول انجامید.
درا ین مرحله مسلمانان با ابتکارات و ساختن اماکن اسلامی مانند؛ ساختن مساجد، تاسیس مدارس، ساخت شفاخانه ها و کاروانسراها و فرستادن مبلغان به منطاق مختلف باعث گسترش اسلام در میان مردم قفقاز گردید.
از لحاظ تارخی اگر به این قضیه دقیق تر نگاه کرده شود، واضح می گردد که از سال 960م دین اسلام یکی از شایع ترین ادیان در قفقاز بوده است.
در قفقاز ادیان مسیحیت، یهودیت و بت پرستی نیز پیروان زیادی داشته اند.
وقتی که هشام حاکم اموی مسلمه بن عبدالملک به امر برادرش شهر باب و ابواب را تصرف کرد، و با شکست دادن خزرها باعث اسلام آوردن و مسلمان شدن حاکم آنها شد، با به قدرت رسیدن سلجوقیان در ایران و به تبع آن سلجوقیان روم گسترش اسلام در قفقاز سرعت بیشتری به خود گرفت؛ مهاجرت ترکان سلجوقی به قفقاز شروع شد و این امر باعث گسترش اسلام در قفقاز جنوبی شد.
با مرور در سال 240 هـ ق گروهی از خزرها پیش معتصم خلیفه عباسی حاضر شده و به اسلام روی آوردند[1].
2ـ هجوم مغول
مرحله بعدی یعنی مرحله دوم گسترش اسلام در قفقاز با هجوم مغول به جهان اسلام شروع شد. به دنبال هجوم مغول سیل آوارگان ایرانی به سوی قفقاز و آسیای صغیر شروع شد و صدها هزار تن از ایرانیان ناچار به ترک وطن شدند این امر به ازدیاد جماعت مسلمان قفقاز انجامید.
هرچند بعد از وفات برکه خان در سال 1266 میلادی در روند گسترش اسلام کندی به وجود آمد، اما با به قدرت رسیدن ازبک خان (1340 ـ 1313م) گسترش اسلام در قفقاز شکل جدی تری به خود گرفت.
3ـ اشغال قفقاز و آسیای میانه توسط روسیه
مرحله سوم گسترش اسلام در قفقاز بعد از اشغال قفقاز و آسیای میانه توسط روسیه شروع شد.
با اشغال مناطق وسیع مسلمان نشین توسط روسیه اسلام به عنوان پناهگاه و هویت ملی مردمان آسیای مرکزی و قفقاز در آمد و این امر منجر به گسترش هرچه سریع تر اسلام در مناطق مزبور شد.
4ـ انقلاب کمونیستی
با به وقوع پیوستن انقلاب کمونیستی در روسیه در سال 1917م تمامی ادیان موجود در روسیه مورد ظلم و ستم حاکمان جدید قرار گرفت.
در این میان دشمنی کمونیستها با اسلام شکل بسیار وحشیانه تری به خود گرفت و میلیون ها مسلمان به دست آن ها شهید، آواره و یا تبعید شدند.
اما علی رغم آن در حالی که مسلمانان زیر شدیدترین ضربات کمونیستی قرار داشتند هیچگاه ایمان خود را از دست ندادند، بعد از فروپاشی نظام کمونیستی در سال 1991 میلادی و تجزیه شوروی به پانزده کشور، مسلمانان شوروی نفس راحتی کشیدند.
و چون مسلمانان در این تجزیه ها بخش های خود را در اختیار گرفتند و به نوعی استجماع القوا صورت گرفت، گسترش اسلام نیز سرعت گرفت.
By محمد فاتح