هر انسانی که در فصل بهار به طبیعت نگاه کند، شاهد زیباییهای شگفتآور زمین است: درختان شکوفا و میوهدار، زمین پوشیده از سبزه و گلها. این تجلی طبیعت، بیانگر آیات الهی است که خداوند فرموده است:
“وَهُوَ ٱلَّذِی أَنزَلَ مِنَ ٱلسَّمَاءِ مَاءً فَأَخرَجنَا بِهِۦ نَبَاتَ كُلِّ شَیءٍ فَأَخرَجنَا مِنهُ خَضِراً نُّخرِجُ مِنهُ حَبّاً مُّتَرَاكِباً وَمِنَ ٱلنَّخلِ مِن طَلعِهَا قِنوَانٌ دَانِیَةٌ وَجَنَّٰتٍ مِّن أَعنَابٍ وَٱلزَّیتُونَ وَٱلرُّمَّانَ مُشتَبِهاً وَغَیرَ مُتَشَٰبِهٍۗ ٱنظُرُوا إِلَىٰ ثَمَرِهِۦۤ إِذَا أَثمَرَ وَیَنعِهِۦۤۚ إِنَّ فِی ذَٰلِكُم لَآیَٰتٍ لِّقَومٍ یُؤمِنُونَ” [1]ترجمه: «و او كسی است كه از (ابرِ) آسمان، آب (باران) فرو میفرستد و ما (كه خدائیم، با قدرت سترگ خود) به وسیلۀ آن آب، همۀ رُستنیها را میرویانیم و از رُستنیها سبزینه بیرون میآوریم و از آن سبزینه، دانههای تنگاتنگ یكدیگر و از شكوفههای درخت خرما خوشههای آویزان نزدیك بههم و در دسترس، و باغهای انگور و زیتون و انار پدید میسازیم كه (در شكل و مزه و بو و سود) همگون و یا غیرهمگونند. بنگرید به میوۀ نارس و رسیدۀ یكایك آنها، آنگاه كه میوه دادند، بیگمان در این (گوناگونی درونی و بیرونی و تغییر آغاز و انجام میوهها) نشانهها و دلائل (خداشناسی) است برای كسانیكه (حق را میپذیرند و بدان) ایمان میآورند.»
این آیات انسان را به تفکر در عظمت خلقت و نظم شگفتانگیز طبیعت فرا میخوانند. هر رویش، هر شکوفه و هر برگ تازه، نمایانگر علم و قدرت خالق است.
راز زندگی و تغذیۀ گیاه
خداوند متعال درختان و گیاهان را با «ورقهای سبز» مجهز کرده است که بهمثابۀ کارخانۀ شگفتانگیز عمل میکنند. هر برگ سبز، توانایی ساخت بیش از بیست ترکیب آلی در هر دقیقه را دارد، با استفاده از نور خورشید، آب، مواد معدنی و دیاکسیدکاربُن هوا. این جریان که به فتوسنتز معروف است، پایه و اساس رُشد گیاه است و بدون آن، هیچ گیاهی نمیتوانست زنده بماند یا میوه دهد.
بنابراین، وقتی قرآن کریم فرموده است: “ٱلَّذِی جَعَلَ لَكُم مِّنَ ٱلشَّجَرِ ٱلأَخضَرِ نَاراً فَإِذَا أَنتُم مِّنهُ تُوقِدُونَ”[2]ترجمه: «آن كسیكه از درخت سبز، برای شما آتش بیافریده است، و شما با آن، آتش روشن میكنید. (او كه قادر بر رستاخیز انرژیها است، قادر بر برانگیختن مردگان و بازگرداندن به زندگی دوبارۀ ایشان است.)»
مقصود، اشاره به همین کارخانۀ عظیم در برگهاست. بدون عملکرد برگها، هیچ درختی وجود نداشت و هیچ هیزم یا مادۀ سوختی تولید نمیشد. این آیه، نمونهای از «اعجاز علمی قرآن» در توضیح جریانات طبیعی است.
فتوسنتز و تبدیل انرژی
در برگها، مادهای به نام «کلروفیل» یا «یخضور» وجود دارد که با تابش نور خورشید، واکنشهای شیمیایی انجام میدهد و مولکولهای آب را به هایدروجن و اکسیجن تجزیه میکند. این جریان نه تنها مواد غذایی گیاه را میسازد، بلکه اکسیجن لازم برای حیات انسان و حیوان را تأمین میکند.
آمار علمی نشان میدهد که مجموع سبزینۀ زمین قادر است سالانه صد میلیارد تن کاربُن را به مواد غذایی و صد میلیارد تن اکسیجن تولید کند؛ انرژی این جریان ده برابر مصرف انرژی انسانها در سراسر جهان است. بنابراین، هر برگ، کارخانۀ عظیم است که انسان حتی نمیتواند تصور کاملی از آن داشته باشد.
بذرها و تنوع آنها
خداوند متعال بذر را اساس حیات گیاه قرار داده است. هر بذر حاوی موجود زندهای است که میتواند به گیاهی کامل تبدیل شود. بذرها از نظر اندازه، شکل و توانایی پراکندگی متفاوت هستند:
بعضی بذرها بزرگ و پُرانرژی هستند، مانند جو هند که هر گرم آن بیش از هفتاد هزار بذر دارد.
برخی بذرها بال دارند و میتوانند مسافتهای طولانی را با باد طی کنند.
برخی دارای زغاب یا پرهای سُبُک هستند و مسافت کوتاهتری جابجا میشوند.
بذرهایی با غلاف مقاوم در برابر آب، از طریق سیلابها و رودخانهها منتقل میشوند.
بذرهایی با خار یا مادۀ چسبناک، به حیوانات و پرندگان میچسبند و پراکنده میشوند.
برخی بذرها در شرایط خاص غلافشان منفجر شده و بذرها را پخش میکنند.
این تنوع شگفتانگیز، نمونهای از «حکمت و علم بیپایان خداوند متعال» است که بذرها را برای زیستگاهها و شرایط مختلف طراحی کرده است.
نظام ریشهای و سازگاری با خشکی
در مناطقی با کمبود آب، گیاهان دارای ریشههای عمیق هستند که تا بیش از هفده متر به عمق خاک نفوذ میکنند تا رطوبت مورد نیاز خود را جذب کنند. برخی گونهها حتی میتوانند رطوبت موجود در هوا را از طریق زغابهای برگ جمعآوری کنند. این طراحی دقیق نشان میدهد که «گیاهان مطابق نیاز محیطی خود خلق شدهاند» و هیچ دخالت انسانی برای این سازگاری ضروری نیست.
جدول: مقایسۀ جریان فتوسنتز و مصرف انرژی انسان
جریان
مادۀ اولیه
محصول
انرژی مصرفی
توضیح علمی
فتوسنتز در برگ
آب، CO₂، نور خورشید
گلوکز، اکسیجن
انرژی نور خورشید
هر برگ یک كارخانۀ شگفتآور تولید مواد غذایی و اکسیجن است
تنفس انسان
غذا، اکسیجن
انرژی، CO₂، آب
انرژی شیمیایی
انسان انرژی خود را از مواد غذایی و اکسیجن میگیرد
این جدول نشان میدهد که هر برگ یک کارخانۀ بیولوژیک عظیم است که انرژی بسیار بیشتر از مصرف انسان تولید میکند.
این نشان میدهد که گیاه با محیط خود کاملاً هماهنگ است و بدون طراحی الهی نمیتوانست چنین سازگاری داشته باشد.
جدول تنوع بذرها و مکانیزم پراکندگی
نوع بذر
ویژگی
مکانیزم پراکندگی
کاربرد محیطی
بذر بالدار
حرکت با باد
پراکندگی طولانی
مناطق گسترده
بذر زغابی
حرکت با باد
پراکندگی کوتاه
مناطق نزدیک مادر
بذر با غلاف مقاوم
عبور از آب
حفاظت در سیلاب
نواحی مرطوب
بذر با خار یا مادۀ چسبناک
چسبیدن به حیوان
انتقال توسط حیوانات
مناطق دور
بذر منفجرشونده
باز شدن غلاف
پخش خودکار
پراکندگی محلی
در نتیجه باید گفت:
۱.برگهای سبز، کارخانههای شگفتآور تولید مواد غذایی و اکسیجن هستند و بدون آنها، هیچ گیاهی نمیتوانست زنده بماند.
۲.بذرها با تنوع ساختاری و مکانیزمهای پراکندگی خود، نشانهای از حکمت و علم بیپایان خداوند متعال.
۳.نظام ریشه و توانایی ذخیرۀ آب گیاهان، نمونهای از تطابق دقیق با محیط و قدرت خالق است
۴.مشاهدۀ طبیعت و جریانات رُشد گیاهان، انسان را به تفکر در عظمت خلقت و آیات قرآن فرا میخواند:
“ٱنظُرُوا إِلَىٰ ثَمَرِهِۦۤ إِذَا أَثمَرَ وَیَنعِهِۦۤۚ إِنَّ فِی ذَٰلِكُم لَآیَٰتٍ لِّقَومٍ یُؤمِنُونَ.”[3]ترجمه: «بنگرید به میوۀ نارس و رسیدۀ یكایك آنها، آنگاه كه میوه دادند. بیگمان در این (گوناگونی درونی و بیرونی و تغییر آغاز و انجام میوهها) نشانهها و دلائل (خداشناسی) است برای كسانیكه (حق را میپذیرند و بدان) ایمان میآورند.»[4]
