قرآن؛ معجزه‌ای فراتر از زمان «بخش هفتادو دوم»

نویسنده: دوکتور نورمحمد محبی

قرآن؛ معجزه‌ای فراتر از زمان

بخش هفتادودوم

اعجازِ علمیِ زمزم

از ژرفنای تاریخِ حجاز تا روزگارِ معاصر، آبِ زمزم همواره در کانونِ ایمان و تجربۀ مسلمانان جای داشته است. این آب که به فرمانِ الهی در بیابانِ مکه برای اسماعیلِ نبی ^{علیه­االسلام} جوشید، نه تنها نشانه‌ای از رأفتِ خداوند متعال است، بلکه نمودی از پیوندِ میانِ عالمِ وحی و عالمِ طبیعت نیز به‌شمار می‌رود.

پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلّم} دربارۀ آن فرمودند: “إنها مباركة، إنها ‌طعام ‌طعم”^[1] «به‌راستی که این آب زمزم پُربرکت است؛ همانا آن، غذایی است که سیر می‌کند.»

این بیانِ نبوی منشوری است که قرن‌ها بعد دانشمندان را به بررسیِ علمیِ خصوصیات فیزیکی، کیمیاوی و طبیِ آب زمزم واداشت. در این بخش، تلاش می‌شود تا این آبِ مقدّس از دو منظرِ متکامل -وحیانی و تجربی- بررسی شود تا آشکار گردد که اعجازِ زمزم در معنی و ماده جوره­یی جلوه دارد.

زمزم در منبعِ وحی و سنت

در نصوصِ معتبرِ اسلامی، آبِ زمزم به عنوان پدیده‌ای الهی با سه خصوصیت اساسی معرفی شده است: برکت، تغذیه و شفاء.

حدیث مشهور «ماء زمزم ‌لما ‌شرب ‌له.»^[2]؛ «آبِ زمزم برای همان مقصودی سود دارد که به‌خاطر آن نوشیده می­شود.» دلالت دارد که کارکردِ زمزم تابعِ نیتِ نوشنده است؛ خواه برای رفعِ تشنگی، خواه برای تغذیه یا برای شفاء.

ابن عباس ^{رضی­الله‌عنهما} هنگام نوشیدن زمزم دعا می‌کرد: “اللهم إنی ‌أسألك ‌علما ‌نافعا ورزقا واسعا وشفاء من كل داء.”^[3] «خداوندا! از تو علم منفعت­بخش، روزی فراخ و شفاء از هر بیماری می‌طلبم.»

از نظر روان‌فیزیولوژیک، ایمان و دعا هنگام نوشیدن موجب فعال‌شدن پاسخ‌های عصبی مثبت و آرامش درونی می‌شود. این همان پیوند علم اعصاب با اثر ایمان است.

از نظر وحی، زمزم منبعی فیزیکی برای حیات و مجرایی برای برکت است؛ از نظر ایمان، نوشیدن آن عبادتی با نیت و توکل است.

تحلیلِ کیمیاوی و فیزیکیِ زمزم

از اوایل قرن بیستم، تحقیقات گسترده‌ای دربارۀ آب زمزم در عربستان و مراکز بین‌المللی انجام شد. نتایج این تحقیقات تصویری علمی از معجزه‌ای طبیعی ارائه می‌دهد که با توصیفِ نبوی هماهنگ است.

غلظتِ موادِ معدنی (TDS)

میزان جامدات محلول در زمزم بین ۱۵۰۰ تا ۲۰۰۰ mg/L است؛ یعنی چهار تا پنج برابر آب‌های معمولی. ازاین‌رو، زمزم در ردۀ «آب‌های معدنی طبیعی» قرار می‌گیرد که در درمان خستگی، کمبود الکترولیت و اختلالات متابولیکی مفیدند.

ترکیبِ یونی و عناصرِ غالب

عنصر	غلظت(mg/L)	اثر فیزیولوژیک
سدیم (Na⁺)	250–400	تنظیم فشار و حجم خون
کلسیم (Ca²⁺)	150–200	استحکام استخوان و انقباض عضلات
منیزیم (Mg²⁺)	30–50	آرامش عصبی و متابولیسم انرژی
بی‌کربنات (HCO₃⁻)	350-366	خنثی‌سازی اسید معده
پتاسیم (K⁺)	30–40	تعادل آب و عملکرد قلب
فلوراید (F⁻)	0.6–0.9	پیشگیری از پوسیدگی دندان‌ها

این ترکیبِ متعادل توجیهی علمی برای حدیثِ «طعامُ طُعمٍ» است؛ زیرا زمزم حاوی عناصری است که نیازهای پایۀ تغذیه‌ای سلول‌های بدن را تأمین می‌کند.

خاصیتِ قلیایی و هاضمه‌ای

به‌سببِ غلظتِ بالای بی‌کربونات، زمزم اندکی قلیایی است (pH حدود 7.9–8.1) . آب‌های قلیایی اسید معده را خنثی کرده، احساس سنگینی را می‌کاهند. این امر، تعبیرِ نبویِ را از دید فیزیولوژیک تبیین می‌کند، که «تشنگی را دور می­کند.»

خلوص میکروبیولوژیک

نتایج آزمایش‌های معاصر (۲۰۱۷–۲۰۲۲) نشان داده است که آب زمزم فاقدِ هرگونه باکتری و میکروب مضر است؛ در نمونه‌ها، E.coli  و کلُرفُرم صفر گزارش شده است.

غلظت مناسب فلوراید و ترکیبات نقره‌ای‌ـ‌آهنی در ساختار آن، خاصیت ضدباکتری طبیعی ایجاد کرده است.

این یافته، تفسیر مادیِ تعبیرِ نبوی «إِنَّهَا مُبَارَكَةٌ» است؛ یعنی آبی پاک، زلال و مصون از فساد.

آثارِ طبی و فیزیولوژیک

تحقیقات جدید آثار زمزم را در چند بُعد بررسی کرده‌اند:

v    دستگاه هاضمه: بی‌کربونات بالا به تعادل اسید معده و بهبود هضم کمک می‌کند.

v    کاهش اسید اوریک و چربی خون: تحقیق ۲۰۲۰ (Mahmoud et al.) نشان داد زمزم خاصیت تنظیمی در متابولیسم دارد.

v    التیام زخم و ضدباکتری: مطالعات ۲۰۲۲، خاصیت ضدعفونی و ترمیمی زمزم را در بافت‌های زنده تأیید کردند.

پیوندِ وحی و تجربه

اعجازِ زمزم در دو سطح معنی می‌یابد:

۱. عجازِ خبری: پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلّم} قرن‌ها پیش از پیدایش علوم، زمزم را «طعام و شفاء» خواندند؛ یافته‌های امروز عیناً همان را تأیید می‌کند.

۲. اعجازِ طبیعی: زمزم از دید هیدروژئولوژی، پدیده‌ای یگانه است؛ با وجود برداشتِ میلیون‌ها زائر، سطح آب در قرون پایدار مانده است.

«عن مجاهد قال: زمزم لما شربت له، إن شربته ترید الشفاء شفاك الله، وإن شربته ترید أن یقطع ظمأك قطعه، وإن شربته ترید أن تشبعك أشبعتك هی ‌هزمة ‌جبریل، وسقیا الله إسماعیل.»^[4]؛ ترجمه: «مجاهد ^{رضی‌الله‌عنه} گفته است: آبِ زمزم برای همان منظوری منفعت دارد که به‌خاطر آن نوشیده شود. اگر آن را برای شفاء بنوشی، خداوند تو را شفاء می‌دهد؛ و اگر آن را برای رفع تشنگی بنوشی، تشنگی‌ات را فرو می‌نشاند؛ و اگر آن را برای سیر شدن بنوشی، تو را سیر می‌گرداند. این چشمه‌ای است که از ضربت (یا کوبشِ) جبرئیل ^{علیه‌السلام} جوشید، و آبی است که خداوند به‌وسیلۀ آن اسماعیل ^{علیه‌السلام} را سیراب ساخت.»

ابن قیم ^{رحمه‌الله} می‌گوید: «من خود با زمزم از چند بیماری شفا یافتم و کسانی را دیدم که روزها و هفته‌ها تنها از آن زیستند، بی‌آنکه ضعف یابند.»

دوام و ناتمام‌بودنِ آب زمزم

از زمان حضرت ابراهیم ^{علیه­السلام} تا امروز، زمزم نه خشکیده و نه کاسته است؛ در سرزمینی با میانگین بارندگی کمتر از ۱۰۰ میلی‌متر در سال!

مطالعات زمین‌شناسی (Saudi Geological Survey, 2018) نشان داده‌اند:

v    عمق چاه حدود ۳۰٫۵ متر است و از سه طبقۀ ماسه‌ای، سنگریزه‌ای و سنگ سخت تشکیل شده است.

v    چاه از دو جهت تغذیه می‌شود: بالا (باران و شبنم) و پهلو (طبقات گرانیتی).

v    جریان آب حدود ۱۱ لیتر در ثانیه است؛ حتی در موسم حج، پس از برداشت میلیونی، سطح آب تنها چند سانتی‌متر پایین می‌رود و به سرعت باز می‌گردد.

از دید علمی، چنین پایداری در یک چاه طبیعی بی‌سابقه است. از دید ایمانی، همان وعدۀ نبوی ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلّم} است  که آب آن هرگز قطع نمی‌شود.

درسی از ایمان و تعبّد

زمزم اندکی شور است، نه شیرین؛ و همین خصوصیت، آزمونِ ایمان است. مؤمن آن را برای برکت می‌نوشد نه برای طعم. تضلع از زمزم، نشانۀ صداقت ایمان است. پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلّم} فرمودند: “إن آیة ما بیننا وبین المنافقین، إنهم ‌لا ‌یتضلعون ‌من ‌زمزم.”^[5]؛ ترجمه: «فرق بین ما و منافقان آن است که منافقان از آب زمزم آنقدر نمی­نوشند که پهلوهای‌شان بالا بیاید.»

زمزم در توازنِ علم و ایمان

علم ترکیب و ساختار زمزم را تبیین می‌کند، و ایمان معنی و هدف آن را. در این هماهنگی است که اعجاز معنی می‌یابد: هم‌زبانیِ وحی و تجربه، که هم‌زمان عقل را سیراب و دل را آرام می‌کند.

به طور خلاصه باید گفت که احادیث نبوی ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلّم} دربارۀ زمزم ناظر بر حقیقتی چندبُعدی‌اند که علم امروز آن را تأیید می‌کند.

۱.    ترکیب متعادل املاح، بی‌کربونات بالا و دفاع میکروبی، زمزم را در میان آب‌های جهان یگانه ساخته است.

۲.    استمرار سه‌هزارسالۀ چشمه، بدون نقصان یا آلودگی، پدیده‌ای بی‌نظیر در زمین‌شناسی است.

۳.    ایمان، نیت و دعاء، جنبۀ معنوی این اعجاز را کامل می‌سازد.

بدین‌سان، اعجازِ علمیِ زمزم نه در نفیِ علم، بلکه در تعالیِ بر علم است؛ نشانه‌ای از هماهنگیِ میان وحی و تجربه، و تجسمی از آیۀ شریفه:

“وَجَعَلنَا مِنَ ٱلمَاءِ كُلَّ شَیءٍ حَیٍّ أَفَلَا یُؤمِنُونَ.”[6]؛ ترجمه: «و هرچیز زنده­ای را (اعم از انسان و حیوان و گیاه) از آب آفریده­ایم. آیا (دربارۀ آفرینش كائنات نمی­اندیشند و) ایمان نمی­آورند؟»^[7]

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی

---